Özet

          Kütüphane ülkenin geleceği devamı açısından büyük bir öneme sahip bilgi kurumlarıdır. Bilgi kurumları kendi başlarına hareket edemezler. Bu yüzden ulusal bir kütüphane politikasına ihtiyaçları vardır.

Bu çalışma üniversite ve halk kütüphaneleri kapsamında bütçe, koleksiyon, bina, personel kullanılacak otomasyon programı dahil bir çok  kriterleri dikkate alınarak Türkiye’de ulusal bir kütüphane (bilgi merkezi)  politikası oluşturmak için gerekli olanlar neler olduğunu gösterir.

Çalışmamız şu an ve var olan ve olacak tüm halk ve üniversite kütüphaneleri için geçerlidir. Kütüphane unsurlarından olan, teknik, idari, kullanıcı gibi hizmetler neler olduğu ve bunları nasıl geliştirileceğine öneriler vermektedir.

            Anahtar kelimeler: Kütüphane, kütüphane politikası, bilgi merkezi, üniversite, halk                                

Giriş

Politika

            Herhangi bir amaca ulaşmak için yapılan çalışmalara yön vermek şekillendirme için oluşturulan politika şöyle tanımlanır.

Uzunosmaoğlu’na göre yeterli ölçüde olan tanımlanmış bilgi ve bilgilerle belirli alanları ve devamlılığı olan kararlar (Eren’den aktaran Uzunosmanoğlu, 2007) olarak ifade etmiştir.

Yine Uzunosmanoğlu’na göre eylem, olgu vb. var edebilmek ve hedeflere ulaşmak için insanlara bit yol gösteren araçttır. (Çapar’dan aktaran Uzunosmanoğlu, 2007)

Ulusal Bilgi Politikası

Ülkede var olan bilgiyi ya da geliştirilmek için hizmetler stratejiler, hedefleri olan ve tüm ülkeyi kapsayacak politikalara denir.(Çapar’dan aktaran Uzunosmanoğlu, 2007).

            Herhangi bir alanda oluşturulan ulusal bilgi politikası, o alanda insanlığa fayda ve kolaylık sağlamalıdır. Bunların yanında politikalar zamanla geliştirilmeli kaldırılmamalıdır.

Kütüphane Kavramının Tarihi

          Kayıt tutmanın var olmasıyla bu kayıtlar gelecek kuşak belirli koşullarda saklanmasıyla meydana gelmiştir. En eski kitaplık bilindiği kadarıyla II.Ramses’sin 2500 yıllarda Teb’de kurduğu kitaplıktır (Baysal, 1987)Bu sebep ile kütüphanecilik bilimi dünya üzerinde var olan ve halen varlığını devam ettiren en eski bilim dallarından biridir.  

Kütüphane Kavramının Tanımı

Arapça kelime olan kütüp kelimesi ile Farsça hane kelimelerden oluşmuştur.

Yunanca’da bibliyotek, Latincede libraria kelimeleri kütüphane anlamına gelir. Kütüphane ise basılı yayınların kitap, süreli yayın- görsel işitsel materyallerin belirli düzende bir arada bulunan düzenli bir biçimde korunan kullanıcıların kolaylıkla ulaşabileceği bir yerde olan kurumlardır (Budak, 2006).

          Kütüphanenin varlığını oluşturan, bina, derme, personel, bütçe, gibi unsurla ile kurum haline gelen kütüphane kullanıcının niteliğine göre de türü belirlenir. Kütüphane kurumu, kataloglama ve sınıflama ile dermede var olan basılı, kitap dışı ve elektronik kaynaklar ile süreli yayınlarının kullanıcıların erişimini kolaylaştırmaya yarayan kurumdur.

Bilgi Merkezlerine Yönelim

          Araştırmacıların görevi olan insanlığa faydalı bilgiyi üretmektir. Üretilen bilgi diğer araştırmacıların kolaylıkla ulaşabileceği kurumları ortamları zorunlu hale getirmiştir.

Bunun için oluşturulan kütüphaneler, hem araştırmacıların hem de okuma ihtiyacını gidermek isteyen insanların bilgi kaynaklarına ücretsiz erişim sağlayan tek yer olduğu için insanların uğrak yeri haline gelmiştir. Bu bilgi merkezleri (kütüphaneler) kullanıcıların niteliği ve niceliğine göre farklılık göstermektedir.

            Günümüzde geçmişe oranla artan bilgi miktarı, bilgiye erişimi özellikle doğru ve ihtiyaç duyulan bilgiyi zorunlu hale getirmiştir.

Bu sebep ile kütüphaneleri belli bir çatı altında tutacak kullanıcıların nitelikleri, nicelikleri ve sosyo-ekonomik durumları göz önüne alarak, akademik, halk, üniversite gibi genellikle dermesi büyük olan kütüphane türlerini kapsayacak ulusal bir kütüphane politikasını zorunlu hale getirmiştir.

Bu politika ile kütüphaneler bilgi merkezi inşa etmek, derme geliştirme, ayıklama, kütüphaneler arası ödünç verme, sağlama, kullanılacak kütüphane otomasyon sistemine kadar bir standart oluşturulmuş olacaktır.

Bu sayede kullanıcılara daha iyi hizmet etmek, doğru bilgiye olan ihtiyaçlarını karşılamak, elverişli çalışma ortamı gibi bir çok konuyu da açıklık sağlanmış olacaktır. Tek tip oluşturulacak bu düzen ile oluşabilecek her türlü karmaşaya da çözüm getirilmiş olacaktır.

Ulusal Kütüphane Politikası Oluşturma

            Ulusal bilgi politikası oluştururken kurumlarla beraber hareket etmek, ederken hangi süreçlerden geçeceği ve konu ile ilgili yani politika ilgili değerlendireme yapma ve bu değerlendirmenin hazırlanması önerilerde bulunma ve en önemlisi alanında uzman kişilerden oluşan komite oluşturulması temel adımdır. 

(CANATA, 2012). Bu adımları uygulayacak olan yöneticilerimiz ise büyük bir titizlik ve özveri ile yapmalıdırlar. Yoksa oluşacak hatalar

sonucu aksamalar meydana gelecektir. Bu hatalar zaman ve maliyete sebep olacak, yöneticiler alanında uzman kişi veya kişilerden oluşturulması gerekmektedir.

Bilgi politikası oluşturmadan önce hedef kitleyi belirmek gerekir. Halk kütüphanelerinin hedef kitlesi; (IFLA’ya göre çocukluk ve yetişkinlik arasında kalanlara genç yetişkin grup olarak tanımlanacağını ifade eder.

Bilgi merkezlerinde yetişkin ya da genç diye tabir ettiğimiz inşaların ne anlama geldiğini göz önünde bulundurursak, kişilerin kültürel geçmişini ve ülkesinin durumuna bakarak kendi yaş gruplarını belirleyebilir.

Genel olarak genç yetişkin diye tabir edilen bilgi merkezleri için kabul görülen yaş aralığı 12- 18 yılları arası olarak görülmektedir. Tabii ki bu yaş grubu ülkenin etnik çeşitliliği kültürel durumuna göre 18 yaş ve üstü yıllara kadar uzatılabilir.

Bu kesim ırk olsun, din olsun, kültürel geçmişleri gibi vb. durumlar göz önünde bulundurmaksızın tüm kesimler dahildir (IFLA, 2019). Üniversite kütüphanelerinde durum biraz daha farklı, bu bilgi merkezleri bünyesinde bulundurduğu öğrenci ve akademisyenlere hizmet verir.

Kütüphanelerin İşlevleri

Bağlı olduğu bilgi merkezinin işlevlerine yönelik olmalıdır. Nermin Gül Çağlar’ın yaptığı alıntıya göre sıralayacak olursak;

1. Kütüphane kaynaklarını ödünç verme, geri alma, süre uzatma, eser istek gibi belli başlı hizmetleri yapma.
2. Öğrencilere ayrılmış olan çalışma ve okuma yerlerini ihtiyaç düzeyinde ayarlama,
3. Kütüphaneyi kullananların boş zamanlarını verimli geçirmek için gerekli düzenlemeleri yapmak.
4. Kütüphane tarafından kullanıcılara yönelik oryantasyon ve kütüphane materyalini kullanım eğitimini hem yüz yüze hem de elektronik ortamda vermek,
5. Başka kütüphanelerle işbirliği yapmak hem karşılıklı eser alıp vermek hem de personelden yararlanmak,
6. Var olan tüm koleksiyonu gelecek nesil için bir arada tutmak korumak(Çağlar, 2006),

               Oluşturulacak olan ulusal kütüphane politikası bu işlevleri temel almakla birlikte kütüphane unsurlarını ele alarak bir standart haline getirilmelidir. Bu sayede kütüphaneler kolaylıkla rehber alacakları bir belge olmuş olacaktır. Bu da düzensizliği ve oluşan kargaşağı önleyecektir.

Bilgi Merkezi Unsurları

            Bilgi merkezlerini fiziksel ve ruhen var eden unsurlara göz attığımızda bunlar;

Kullanıcı Hizmetleri: Kullanıcıların; ödünç verme, d

anışma hizmeti, kullanıcı eğitimi, kütüphaneler arası iş birliği (ILL Hizmeti), yerleştirme, raf okuma, derme geliştirme

Teknik Hizmetler: Personelin yaptığı; materyal seçimi, sipariş, satın alma, bilgisayara kayıt işlemi, kataloglama, sınıflama, konu başlığı işlemleri, kaşeleme, etiketleme, manyetik bant yapıştırma gibi ilgili bilgi merkezinin ihtiyaçlarını karşılayan hizmet türleridir (Ergen, 2007).

İdari Hizmetler: İstatistik tutma, bilgi merkezinin teknik malzemeleri olan güvenlik sistemi, asansör yangın alarmı gibi hizmetleri kontrol eden birimdir.

Bilgiye dayalı bir dönüşüm sürecinin hakim olan ve gelişmekte olan ülkemizde, sürekli eğitimin ön plana çıktığı, ve bu eğitimin günümüzde bilişim teknolojilerinin günlük yaşamın parçası haline geldiği bilgi toplumunda bilgi merkezlerine ihtiyacı artırmaktadır. (Rukancı & Anameriç) Kütüphaneler, sahip oldukları olanaklar ölçüsünde hizmet ve bilgi üreten kurumlardır.

Bilgi merkezleri sahip oldukları olanakları, bağlı olunan yöneticinin kütüphaneye verdiği hizmete ve yöneticinin niteliğine göre değişiklik gösterir.

Yök’ün hazırladığı 2023’E DOĞRUTÜRKİYE’DE ÜNİVERSİTE KÜTÜPHANELERİ göre

Üniversiteler personelden bütçeye, binadan dermeye  kadar olan kütüphanenin çoğu kaynakları merkezden yönetilmektedir. (Odabaş & Polat, 2011) Bilgi merkezlerinin varlığında en önemli kısımlardan biri koleksiyondur.

Koleksiyonlar bulundukları bilgi merkezini hem nitelik hem nicelik açısından amaçları doğrultusunda hareket etmelidir. Koleksiyon geliştirme bilgi merkezleri için vazgeçilmez bir unsurdur. (Cengiz, 2017) Bu sebeple koleksiyon geliştirirken bir standartın da olması gerekmektedir.

Örneğin üniversite kuruluşları 25.000 kitaptan oluşan çekerdek koleksiyon (core colletion) ile başlatılmalı daha sonra kişi başına 37 kitap düşecek şekilde ayarlanmalıdır. 10.000-50.000 kullanıcıya sahip üniversitelerde kütüphaneleri kişi başı 12 kitap ile çarpılmasıyla bulunmuştur.

Böylelikle 1.000 kullanıcı kütüphanede en az 37.000, 50.000 kullanıcıya olan kütüphanede ise en az 600.000 basılı ve elektronik yayına sahip olması hedeflenilmiştir. (Çanak, ve diğerleri, 2014) Bu sayede kütüphaneler derme sayılarını artırmak için belli bir standart da bağlı kalmış olacaklardır.

Bina için ise kütüphane standarttı kişi başı 2 mt²  olacak şekilde olmalıdır. Kütüphanenin %10’luk kısmı oturma alanı olmalıdır. (Çanak, ve diğerleri, 2014)

Personel alanında uzman bilgi belge yönetimi bölümünden mezun bilgisayar bilimlerine hakim nitelikli kişilerden olmalıdır. Bu kişiler gerek dolaşım hizmeti gerek eğitim hizmeti vermelidir. Kütüphanenin teknik kısmından geriye kalan herkes daire başkanı, müdür vb. bilgi belge yönetimi mezunu olmalıdır.

Bütçe, üniversitenin bütçesine oranla her yıl 1.00 artarak gerek elektronik gerek basılı kaynaklar, gerek personel eğitimi için kullanılmalıdır. Personel, koleksiyon, bütçe ve bina Ek-1’de nasıl olacağı gösterilmiştir.

          Kullanılacak bütünleşik otomasyon sistemi olarak, KOHA bütünleşik otomasyon sistemi, tamamen ücretsiz olması, MYSQL yapıda olması, Marc,  Z39.50 gibi standartların olması tercih edilebilir hale getirir.

Sonuç ve Öneriler

            Ülkemizde eğitimin geri planda olması gerekli politikaların olmaması ya da olan politikaların yöneticilerin değişmesiyle değişmesi gibi bir çok sorun olması ülkemizde kütüphane alanında da sıkıntıya sebep vermektedir. Bu yüzden ulusal kütüphane politikası oluşturulmalıdır.

Bu politika belirttiğim gibi kütüphane unsurları dikkate alınarak yapılmalıdır. Özellikle personel ve bütçe çok önemli bir yere sahiptir.

Zira bütçesiz koleksiyon ve bina oluşturulamaz. Bütçe planlaması Ek-1’deki gibi olmalıdır. Koleksiyon olarak kütüphaneler gelişen teknoloji açısında bağımsız platformlarda okunabilen e-kitaplara yönelmelidir.

Bu sayede kullanıcılar kütüphaneye gelmeden de istedikleri kitaplara erişim sağlayıp ihtiyaçları doğrultusunda faydalanabilirler. Personel ise bilgi ve belge yönetimi bölümü mezunu olmalı, ve bölümünün getirdiği nicelik ve nitelik özelliklerine sahip olmalıdır.

Bunun yanı sıra elektronik veri tabanlarına hakim olmalı her yıl düzenli olarak üniversite kapsamında kullanıcıların ihtiyacı doğrultusunda elektronik veri tabanı eğitimi vermelidir. Gerekli durumlarda personel diğer kütüphanelere gidebilme orada ki işleyiş hakkında fikir alıp kendi kütüphanesinde eksik olan yerleri tamamlamalıdır.

Binaya bakacak olursak hocanın yüksek lisans makalesinde mobilya ve donatı, yapı ve malzeme, renk ve doku, aydınlatma, görsel etki, tasarım ilkesi, form, denge, kullanıcının oturma alanı, uyum, ritim, işlevsellik, iç mekan tasarımı  (kullanıcılar için en önemlisi) gibi işlevlere sahip olmalıdır.

Yazan Enes SİVRİ