Bilgi Arama Davranışı Ve Günlük Bilgi Gereksinimi

Rümeysa Moğol Demir

Bilgi Arama Davranışı Ve Günlük Bilgi Gereksinimi

Rümeysa Moğol

ÖZ

Bireylerin yaşam sürecinde ihtiyaç duydukları bilgi ve bu bilgiye erişimi nereden, nasıl, ne şartlarda karşıladıklarına değinilmektedir. Bilgi gereksinimi insanın gereksinim duyduğu ve gereksinimini karşılama evresinde bilgi arama davranışını ortaya çıkarmaktadır. Bu iki kavram birbirinin bütünleyicisi olarak bilinmekte ve pek çok etkileyen unsurları vardır. Gözlemler ve deneylerin yapıldığı çalışmalardan yararlanılmıştır. Elde edilen bulgular bilgi erişimde nasıl kullanıldığı ve kullanma şartlarına uygun olarak çalışmalar tamamlanmıştır.

Anahtar sözcükler: Bilgi arama, Bilgi arama davranışı, Günlük bilgi, Günlük bilgi gereksinimi

1.1Giriş

Hayatın her evresinde etkileşim ve iletişim halinde bulunan insan, bilgi edinme, paylaşma ve saklama süreci içindedir. Bu süreç iletişimle ilerleyip sözlü, sözsüz, yazılı, yazısız olarak da şekillenip bilgiye dönüşmüştür. Bilgi; üretildikten sonra değer kazanıp insanlar arası paylaşımla büyüyüp, gelişip diğer etkenlerle de bütünleşerek iletişim teknolojilerin kullanımıyla da gelişime uğramıştır. İnsanların bilgiye hayatının her aşamasında ihtiyaç duyması ve bu gündelik bilgi ihtiyacını karşılamak istemesi aile, arkadaş, dış çevre veya iç çevredeki kişilerle tamamlanmıştır ancak; günümüzde gelişen teknoloji çağı ile birlikte internet kullanımı yaygınlaşmıştır. İnternetin yaşamımıza girişi 20 yıl öncesine dayanmaktadır ancak; sürekli gelişmekte olan ve hızla artan bilgiye erişme imkanı sunması ve dünyanın neresinde olunursa olunsun kişinin bulunduğu yerden bilgi ihtiyacını tamamlaması hayatımızda vazgeçilmez olmuştur. Bu gibi gelişmelerin ve insan hayatını kolaylaştıran bu alandaki çalışmalar kişi davranışlarında, yaşam biçimlerinde etkisi görülmektedir. İnternetin hızla gelişmesiyle birlikte hızlı ve görüntülü bağlantıların yaygınlaşması, iş ve iş yerlerindeki çalışma düzenlerinin değişmesi, eğitimde uzaktan eğitimlerin başlatılmasını sağlamıştır.

Günlük bilgi gereksinimi; kişilerin bulunduğu durumda yaşadığı olay veya problemlere karşı savunma hali, çözümleme işidir. Günlük bilgi ihtiyacı kişinin içinde bulunduğu duruma göre değişebilen ve o an yetersizliğine karşılık öğrenme ve araştırma hissidir. Bu araştırma olgusunu kişi çevresiyle, internet aracılığıyla, yetkili kişilere danışarak ya da kütüphane kaynaklarını kullanarak açıklığa kavuşturmaktadır. Günlük bilgi ihtiyacı; mesleğe, yaşa, kişiye, eğitim seviyesine, cinsiyete göre değişim gösterebilmekte ve bu ihtiyaçları karşılama yöntemi de ihtiyaca binaen farklılıklar göstermektedir.

İçinde bulunduğumuz çağda bilginin olmadığı bir dakika bile olmayacağını düşünerek, bilgiyi kullanan, kullanmak için; ilk adımda bulan, biriktiren ve yeri geldiğinde bilgiyi sunan bireyler vardır. Tıpkı çalışkan bir karıncaya benzer insanın bu hali. Her bireyin aynı karakterde olmadığı gibi duyduğu bilgi ihtiyacı da bulunduğu duruma göre değişmekte ve bu değişkenlik de bilgi arama davranışında etkili olmaktadır. Bireyin sosyal, kültürel, politik açıdan bilgiye duyduğu ihtiyaç ile gündelikte duyduğu bilgi ihtiyacı da farklılık gösterecektir. Kişinin amacına ulaşması,araştırdığına karşılık doğru bilgiyi bulması ve buna karar verme aşamasında yaşadığı her şey bilgi arama davranışına etki etmekte, bireyin de hedefine ulaşmasındaki ince çizgiyi belirlemektedir. Bireylerin hayatında önemli yer edinen bilgi arama davranışı bireyleri çeşitli kaynakları ve stratejileri kullandırmaya yönlendirmektedir. Rieh ve Hilligos (2008) tarafından da belirtildiği gibi, bireyler bilgiye erişmek için çeşitli arama stratejilerini kullanmaktadır.(Demet Soylu,Yüksek Lisans Tezi,Ankara,2016)Bu stratejiler; arama motorları, yetkililer,çevre,kütüphane,kitaplar,gazeteler,haberler,televizyon olabilir.

1.2BİLGİ ARAMA DAVRANIŞI

Elde edilen her bilgi farklı ve daha çeşitli bilgi gereksinimlerine yol açabilir. Bilgi arama davranışı bilgiye erişim aşamasında ya da sonucunda oluşan bir olgudur. Çünkü; bireyin her probleminde veya bulunduğu durumda geliştirilen her aşamada farklı bilgiye ihtiyaç duyulacağı gibi bu ihtiyaca karşılık bilgi ihtiyacının da doğru bir şekilde karşılanması gerekir. Bu aşamalarda en önemli faktör bireydir ve bireyin vermiş olduğu karar bilgi arama ve doğru bilgiye erişim süreci farklı zamanlamalara rağmen dinamik ilerleyen bir süreçtir. ’’Bilgi arama sürecinde, kullanıcıların davranışları kadar; düşünce, duygu deneyimleri de bu işlem içinde yer almakta ve etkin rol oynamaktadır.Bilgi arama davranışını ve ardında yer alan bilgi gereksinimini anlayabilmemiz için, ilgimizi kaynaklardan ve sistemden kullanıcıya çevirmemiz gerekmektedir.’’(Bilgi Gereksinimi ve Bilgi Arama Davranışı, Nazan Özenç Uçak, Türk Kütüphaneciliği 11,4(1997),315-325)

1.2.1 Bilgi Arama Davranışını Etkileyen Nedenler

Bireysel farklılıklardan ve değişik etkenlerden dolayı davranış farklılığını da etkileyen birçok sebep vardır. Bunlardan bazıları; ‘’Bilginin erişilebilirliği ve tam olarak elde edilebilirliği, gereksinimin karşılanması, erişilebilen bilgi miktarı, bilginin bedeli, zaman açısından uygunluk, bireyin görev ve iş yeri, bireyin içinde bulunduğu ortam, bireyin sosyal ve kültürel düzeyi, bireyin kişilik özellikleri ve yaşıdır.’’ (Bilgi Gereksinimi ve Bilgi Arama Davranışı,Nazan Özenç Uçak,Türk Kütüphaneciliği 11,4(1997),315-325)

Bilgiyle alakalı arama davranışlarında bireyin kişisel özellikleri de etkili olmaktadır. Bireysel farklılıklara yaşam tarzı,yaşam alanı,yaş,çevre olgusu,merak,belirsizlik,öğrenme hissi gibi etkenler sebep olur. ‘’Bilgi arama davranışında bireyin önceliklerinin, amaçlarının, eğilimlerinin dikkate alınması, konunun anlaşılması için gereklidir.’’ Şekilde belirtilmektedir.

Bu modelle birlikte literatürde birçok arama modeli geliştirilmiştir. Bilgi aramasına ve konunun anlaşılmasında yardımcı olan bu modeller tasarımcısının da özelliklerini yansıtmakta, olaya bakış açısını ve değerlendirme şeklini göstermektedir. Bir diğer modelleri sıralayacak olursak;

Dervin Anlamlandırma Modeli
Belkin ASK-1980
Wilson 1981-1.Model
Wilson 1981-2.Model
Krikelas modeli-1983
Ellis Aşamalı Davranış Modeli-1989
Kuhithau Modeli-1991
. Ingwersen ve Järvelin Modeli – 1995
Wilson 1996 Modeli
Leckie, Pettigrew ve Sylvain’ın Mesleki Bilgi Arama Davranışı Modeli-1996 (Leckie, 1996)
Saracevic’in Katmanlı Etkileşim Modeli – 1996
Johnson Modeli – 1997
Spink Bilgi Arama Modeli – 1997(Demet Soylu,Yüksek Lisans Tezi,Ankara,2016)

Modellere ait bazı şekiller aşağıda verilmiştir.

Modellerin ortak amacı; bireyin araştırma yapma aşamasında kafasında oluşan soru işaretlerine cevap bulmasına, belirsizliklerinin giderilmesine, bilgi edinme sürecini daha da kolaylaştırmaktır. Sonuç odaklı modeller bireyin psikolojik, duygusal ve bilişsel duyguları da ele almıştır. Ayrıca çalışmada kavramsal düzenin temelinin oluşturulmasını ve konunun anlaşılmasında görsellik katarak kolaylık sağlamıştır.

1.3 GÜNLÜK BİLGİ GEREKSİNİMİ

Günlük bilgi, kişilerin günlük hayatlarında karşılaştıkları zorluklar, problemlere karşı ürettikleri çözümlerin oluşturduğu olgular bütünüdür. Bir diğer tanımla da günlük yaşamda kullanılan pratik bilgiler denilebilir. Yaşamı kolaylaştırmak için kullanılan davranışlarıdır da diyebiliriz. “ Kişinin yaşam biçimi, alışkanlıkları, günlük eylemleri, faaliyetleri ile doğrudan ilgili olan günlük bilgi, günlük yaşam döngüsünde gerçekleşen olayların, faaliyetlerin ve eylemlerin akışını kolaylaştıran bilgi türüdür. Rutin düzende, günlük bilgi, bireylerin yaşam tarzı, tüketim davranışları, hobiler, işle ilgili olmayan eylemler ve boş zaman faaliyetleri ile ilişkilendirilebilir.” (Demet Soylu,Yüksek Lisans Tezi,Ankara,2016) Günlük bilgi, günlük yaşamda gereksinimlere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Örneğin, soğuk algınlığı rahatsızlığına yakalanan birinin nane limon çayı içmesi, kişinin havanın durumuna göre giyinmesi, yerel haberler, yolda yürüyen birinin saati sorması, radyo kanallarında verilen bilgilerdir. Bu ve benzeri örnekler verilebilir ve bu gibi örnekler kişinin durumuna ve bulunduğu ortama göre değişiklik gösterebilmektedir. En önemlisi de yaşam tarzı bireyin hayata dair değerlerini oluşturmaktadır. “ En genel anlamıyla günlük yaşam biçimi terimi, bireylerin günlük yaşamlarında yapmış oldukları seçimlere bağlı “olaylar dizisi” kavramına gönderme yapmaktadır. Burada “olaylar”, sadece iş dünyasını değil aynı zamanda ev işleri ve gönüllü eylemler (hobiler) gibi günlük yaşam dünyasında yer alan farklı eylemler anlamına gelirken “dizi” de bu faaliyetlere verilen öncelikler anlamına gelmektedir (Savolenian, 1995).” (Demet Soylu,Yüksek Lisans Tezi,Ankara,2016)

Bireyin kendi bilgi edinme amacına ve yöntemine bağlı olarak bazı istediği şeyler olabilir. Bunlara bilgi edinme aracı da denebilir. Mesela; kitap,CD, MP3 çalar, seyehat, tiyatroya, sinemaya katılmak, merakını gidermek için arama motorunu kullanmak, trafiğe dair bilgiye ihtiyaç duymak, proje hazırlarken gözlem yapmak gibi.

Bilgi arama modelleri vardır. Şekil 4’te gösterilmektedir.

Şekil4.ELİS-günlük bilgi arama modeli(savolainen,2006)

Birey ihtiyaç duyduğu bilgiye erişiminde yukarıdaki şekildeki aşamalara uyarak aklındaki sorulara cevap bulabilir ve şekillendirebilir. Akılda oluşan durumlara karşılık daha somut hale getirebilmekte ve çözüme ulaşmakta adım adım ilerlenmektedir. Bununla birlikte günlük bilgi ihtiyacı ile ilgili birçok araştırma da yapılmıştır. Listesi aşağıda verilmiştir.

Yaşa Göre Günlük Bilgi Gereksinimleri İle İlgili Çalışmalar
Yaşanılan Yere Göre Günlük Bilgi Gereksinimleri İle İlgili Çalışmalar
Mesleğe Göre Bilgi Gereksinimleri İle İlgili Çalışmalar
Sağlık Alanında Bilgi Gereksinimleri İle İlgili Çalışmalar
Günlük Bilgi Gereksinimi İle İlgili Diğer Çalışmalar
Günlük Bilgi Gereksinimi İle İlgili Ülkemizde Yürütülen Çalışmalar(Demet Soylu,Yüksek Lisans Tezi,Ankara,2016)

1.3.1.Günlük Bilgi Gereksinimi ve Halk Kütüphaneleri

Halk kütüphaneleri bireyin bilgi ihtiyacını giderebildiği bir mekandır. Bilgi edinmek, merak ettiklerini araştırmak veya yetersizliğini fark edip daha fazlasını eklemek için kullanılan mekanlardır. Sadece halk kütüphaneleri değil, tüm kütüphaneler bireylerin bilgi ihtiyacını giderebildikleri, sosyalleşebildikleri, çalışmalar yapabildikleri yerlerdir. Halk kütüphanelerinin işlevi olan ayrım gözetmeksizin herkese ve her kesime ücretsiz olarak hizmet sunmak, bilgi ihtiyacını karşılamaktır. Diğer bir açıklama olarak da: “Halk kütüphaneleri her tür bilgiyi gönüllü olarak sağlayan bilgi merkezleri olma (IFLA, 2007), halkın bilgi edinme gereksinimini karşılama, bireysel ve yaşam boyu öğrenme çabalarını destekleme (T.C. KTB, 2012) gibi özellikleriyle de günlük bilgi gereksinimini karşılamaya en uygun kurumlar olarak görülmektedir.” (Demet Soylu,Yüksek Lisans Tezi,Ankara,2016)

Bireylerin kütüphaneyi kullanırken de günlük yaşamdaki problemlerine dair çözümlemelerin kütüphane aracılığıyla yapılabilmesine olanak sağlar. Böylelikle günlük bilgi sağlama konusunda halk kütüphanelerinin büyük bir kesim için önemi yadsınamayacak kadar büyüktür. “Uçak ve Topçu’nun (2012) da vurguladığı gibi günlük yaşamda karşılaşılan sorunların çözümü için gereksinim duyulan bilgiye erişimde, diğer bir deyişle günlük bilgi gereksinimini karşılamada halk kütüphaneleri önemli kurumlardır. Halkın günlük bilgi gereksinimi üzerinde yürütülen araştırmaların bulguları halk kütüphanelerinin koleksiyon ve hizmet geliştirme politikalarının belirlenmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Bilgi gereksinimi duydukları konuları, bilgi arama davranışlarını ve kaynak tercihlerini belirlemek kullanıcıları tanımak açısından önemlidir. Bu tür çalışmalar kullanıcı merkezli ve nitelikli hizmet geliştirmek için gerekli bilgi alt yapısının oluşmasına yardımcı olurlar.” (Demet Soylu,Yüksek Lisans Tezi,Ankara,2016)

SONUÇ

Bilgi gereksinimi ve bilgi arama davranışı alandaki çalışmalarda çok fazla yeniliklere rastlanabileceği fakat; öncesinde yapılan çalışmaların üzerinde de durulmadan geliştirilmeden ilerlenmeyeceği ortaya konulmaktadır. Çevre faktörünün, kişinin yaşadığı coğrafyadan tutup yaşadığı odaya kadar olan mekanlarında ihtiyaç duyduğu bilginin niteliği de değişebilmektedir. Kişinin ihtiyaç duyduğu bilgiye zamanında, istediği yerden erişebilmesinin de gelişen teknolojiyle mümkün olduğu ve daha da geliştirilmesi gerektiği saptanmaktadır. Farklı kullanıcı gruplarının ihtiyaçlarına karşılık farklı bilgi karşılama modelleri oluşmakta, farklı yapılanmalar görülmektedir. Birey yaşadığı sürece, bilgi gereksinimi ve bilgi arama davranışı yaşam boyu sürecek ve dinamik bir döngü içinde olmaya devam edecektir.