Danışma Kaynakları Nedir? (Bilgi Kaynakları) Türleri

Danışma Kaynakları Nedir? Danışma Kaynakları Türleri

DANIŞMA KAYNAKLARI (REFERENCE BOOKS / SOURCES)

Tanım: Yeterli, doğru, güvenilir bilgi edinmek amacıyla hazırlanmış, amacı baştan sona okunmak değil sadece kullanıcıları ilgilendikleri alanlarda veya bilgi gereksinimlerini giderecek şekilde bilgilendiren ve/veya yönlendiren kaynakların bütünüdür. Bu kaynaklar diğer bilgi kaynaklarına veya bilgi parçalarına rahat ve kolay erişimi sağlamak amacıyla, konu başlıkları, anahtar kelimeler yardımıyla genellikle alfabetik olarak düzenlenmektedir.

Danışma kaynakları türleri şunlardır:

1. Ansiklopediler (Encyclopedias)
2. Bibliyografyalar (Bibliographies)
3. Sözlükler / Lügatlar (Dictionaries / Glossaries)
4. Kataloglar (Catalogues)
5. Dizinler / İndeksler (Indexes)
6. Özler (Abstracts)
7. Yıllıklar (Annuals / Yearbooks)
8. Rehberler / Kılavuzlar (Guides)
9. El kitapları (Handbooks / Manuals)
10. Almanaklar (Almanacs)
11. Biyografiler (Biographies / Bioraphical Sources)
12. Kavramsal Dizinler (Thesauruses)
13. Kitapdışı Materyal (Nonbook – Nonprint Material):

Ansiklopediler

Herhangi bir konu ile ilgili (kişi, kurum, dönem, akım, coğrafi bölge, ülke vb.) ayrıntılı veya özet bilgi veren genellikle çok ciltli ve konularında uzman kişilerce hazırlanmış maddelerin alfabetik olarak düzenlendiği ve bunların belirli konular altında listelendiği danışma kaynağı türüdür. Ansiklopediler genel ve özel konulu olarak hazırlanabilmektedir. Ansiklopediler içinde yer maddeler resim, çizim, harita, plan ve fotoğraf gibi görsel unsurlarla desteklenir. Çok ciltli ansiklopedilerde son cilt dizin olarak yayınlanır ve maddelere cilt ve sayfa numarası yönlendirmesi yaparak erişim kolaylığı sağlar. Çok ciltli ansiklopedilerde başlık aralıkları kısaltmalar veya tarihsel dönemlerle gösterilir. Maddelerin yazımında kullanılan kaynaklarda zaman zaman ilgili maddenin altında yönlendirme amacıyla verilebilmektedir. Basılı ve elektronik olarak yayınlanmaktadır.

Uluslararası ve Ulusal önemli ansiklopedilere örnekler:

 Encyclopedia Britannica (İngiltere, genel konulu)

 Larousse (Fransa, genel konulu)

 Encyclopedia Americana (ABD, Coğrafi-bölgesel)

 Der Grosse Brockhaus (Almanya, genel konulu)

 Hayat Ansiklopedisi (Türkiye, genel konulu)

 İslam Ansiklopedisi (Türkiye, dönemsel, kişi vb. sınırlamalı)

 Cumhuriyet Ansiklopedisi (Türkiye, genel konulu)

 Encyclopedia of Library and Information Science (ABD, özel konulu)

Bibliyografyalar

Bir kişi / kurum tarafından yazılmış belirli konulardaki ve birbiriyle benzer özelliklere sahip (dil, konu, dönem, coğrafi bölge vb.) bilgi kaynakların konu ve alfabetik düzen içerisinde bibliyografik kimliklerini listeleyen ve söz konusu kaynaklara yönlendirme yapan danışma kaynağı türüdür. Kapsam bakımından seçmeli ve kapsayıcı olabilmektedir. Kapsam ve içerik yönünden üç türe ayrılmaktadır.

1. Ulusal Bibliyografyalar: Bir ülkenin bütün yayınlarını listeleyen türdür. Ülkemizde Milli Kütüphane tarafından yayınlanan ve aynı zamanda birer devlet yayını olan Türkiye Bibliyografyası ve Türkiye Makaleler Bibliyografyası bu türün en önemli örnekleridir.
2. Evrensel Bibliyografyalar: Dünyadaki tüm yayınları herhangi bir ayrım yapmadan listelemeyi amaçlayan türdür.
3. Bibliyografyaların bibliyografyası: Yayınlanmış bütün bibliyografik kaynakları bir ayrım yapmadan veren türdür.

Her üç türe girebilecek diğer alt tür bibliyografyalar ise şunlardır: Seçimli bibliyografya, açıklamalı bibliyografya, biyo-bibliyografya, güncel bibliyografya.

Bibliyografyalar konu ve kişi / kurum olmak üzere özel bibliyografyalar olarak düzenlenebilirler.

Kişi Bibliyografyaları: Bir kişi veya kurum tarafından ve o kişi ve kurum ile ilgili hazırlanmış kaynakları listeleyen türdür. Mevlana Bibliyografyası, Ziya Gökalp Bibliyografyası vb.

Konu Bibliyografyaları: Yalnızca belli konulardaki yayınları listeleyen türdür. Türk Hukuk Bibliyografyası, Arşivcilik Bibliyografyası

Bir kişi veya konu bibliyografyası aynı zamanda ulusal bibliyografya da sayılmaktadır.

Bibliyografik kimlik / künye: Bir bilgi kaynağına erişim ve onun bibliyografik nitelemesini gerçekleştirmek için kullanılan ve belirli bir düzen ve işaretler yardımıyla hazırlanan erişim ucudur. Bibliyografik kimlik aşağıdaki bölümlerden oluşur, ancak bunların bir kısmı erişim açısından diğerlerine göre öncelik gösterir.

Sözlükler

 Genellikle alfabetik olarak düzenlenmiş, belirli bir konu veya bilim alanı ile ilgili terim ve kavramların anlamlarının açıklandığı ve çoğu kez eş anlamlarının da verildiği bu yönüyle kısmi bir yönlendirme de yapan danışma kaynağı türüdür. Dil ve konu sözlükleri olmak üzere iki temel türü vardır.

Dil sözlükleri: Herhangi bir dildeki, kelimeleri alfabetik olarak listeler, anlamlarını açıklar ve eş anlamlılarını verir. Bunların yanı sıra imlalarını, köklerini, ne tür kelime olduklarını, kelimelerin kökenleri hecelemesini göstermektedir.

Türkçe Sözlük, İngilizce Sözlük, Arapça-Almanca Sözlük vb.

Konu sözlükleri: Herhangi bir konuya ait terim ve kavramları daha ayrıntılı olarak alfabetik olarak listeleyen sözlük türüdür.

Felsefe Sözlüğü, Hukuk Sözlüğü, Tıp Sözlüğü, Ekonomi Sözlüğü,

Dictionary of Library and Information Science, Saunders Comprehensive

Veterinary Dictionary, Osmanlıca Yer Adları Sözlüğü, Belge Yönetimi ve Arşiv Terimleri Sözlüğü vb.

Bazı sözlükler kapsadıkları, tanım ve açıklamalarını verdikleri terimlerin resim ve çizimlerini de vermektedirler. Bunlara görsel sözlükler (visual, pictorial, Picture dictionary) de denilmektedir. Boyut olarak daha küçük ve daha az kelimenin yer aldığı sözlüklere ise cep (pocket) sözlüğü denilmektedir.

Sözlüklerin ücretsiz veya abonelik ile erişilebilen versiyonları da bulunmaktadır. Buna verilebilecek en önemli örnek TDK tarafından hazırlanan ve çok sayıda sözlüğü de içinde barındıran Büyük Türkçe Sözlük’tür. TDK’nın bu sözlüğüne http://tdkterim.gov.tr/bts/ adresinden ücretsiz ve abonelik gerektirmeksizin erişilebilmektedir. Ayrıca Kütüphanecilik ve Enformasyon

Bilimleri için hazırlanmış olan Online Dictionary for Library and Information Science’ye http://lu.com/odlis/ adresinde erişilebilir.

Lügatlar (Glossaries): Herhangi bir konu veya bilim dalı ile ilgili kelime, tamlama, terim, kavram, formül, kısaltma ve özel kullanımların açıklandığı ve

alfabetik düzende hazırlanmış içinde söz konusu unsurlar arası göndermelerin yapılabildiği kimi zaman resim, çizim ve fotoğraflarla desteklenen sözlük türüdür.

Kataloglar

 Bir bilgi merkezinde yer alan basılı ve elektronik bilgi kaynaklarının bibliyografik kimliklerini yazar, eser adı ve konuya göre veren ve söz konusu bilgi kaynaklarının (kitap, süreli yayın, harita vb.) bilgi merkezindeki yerini gösteren ve bu özelliği ile yönlendirme yapan danışma kaynağıdır. Bazı bilgi merkezleri belirli sürelerde bilgi merkezlerinde yer alan kaynaklara ait katalogları yayınlamaktadırlar. Bu tür kataloglara basılı (printed) katalog, bilgisayarlar aracılığıyla elektronik ortama da aktarılan türlerine de çevrimiçi (online) katalog denilmektedir.

Dizinler (Indexes)

Kitap, dergi gibi bilgi kaynaklarının içindeki bilgi parçacıklarına ulaşmak için konu başlık, yer adları, kişi adları gibi erişim uçlarına ulaşmak için kullanılan ayrıntılı alfabetik listedir. Dizin genellikle yayımlanan eserin sonuna konulur. Dizinin amacı eserin içinde bulunan kavramların kolay
bir şekilde bulunmasına yardımcı olmaktır. Dizin basılı kaynak
olan kitaplarda kullanılması dışında bilgisayarlarda da kullanılmaktadır. Dizin; yazar adı dizini, eser / makale adı dizini, konu dizini ve yayın tanıtım dizini olarak dörde ayrılmaktadır.

Dizinler bu kullanım ve düzenlenme amaçlarının yanı sıra günümüzde
yoğunluklu olarak herhangi bir bilim ve uygulama alanındaki literatürü takip için hazırlanmaktadırlar. bu tür dizinlerde çoğu zaman ilgili konudaki süreli yayınların bilgilerine, içerik analizlerine, makalelere / bildirilere yapılan atıflara da erişilebilmektedir. Bu tür dizinler genellikle aylık, yılda üç kere veya yıllık olarak yayınlanmaktadır. Dizin içinde yer alan atıflar yazar adı ve konuya göre katalogcu veya indeksçiler tarafından oluşturulan bir kontrollü konu başlığı bir listesi yardımı ile yine alfabetik düzen içerisinde verilmektedir. Dizinlerde göndermelerin yapılabilmesi için bazı terimler ve kısaltmalar kullanılmaktadır.

See – Bakınız, bkz., See also – Ayrıca bakınız; Ayr.bkz. Bunun yanı sıra
kayıtların her birine bibliyografyalardaki gibi numaralar verilmektedir.
Örnekler: Philosopher’s Index, Index Medicus, Education Index, Social
Science Citation Index, Türk Kütüphaneciliği Dizin, Humanities Index.

Dizinler Hakkında Daha Fazla Bilgi Almak İçin Tıklayınız.

Yıllıklar (Annuals / Yearbooks)

Bir konu, kurum, disiplin veya ülke ile sınırlandırılmış ve onunla ilgili bir yıl içinde meydana gelen tarihi ve dikkat çekici olayları istatistikler, fotoğraflar ve diğer görsel unsurlarla destekleyerek belgeleyen kaynak türüdür.

Örnekler:
Tekirdağ 1973 İl Yıllığı, Türkiye İstatistik Yıllığı, Türkiye Aile Yıllığı,
Dışişleri Bakanlığı Yıllığı, Felsefe Yıllığı.

Rehberler / Kılavuzlar (Guides)

Bir konu, kurum veya uygulama ile ilgili hizmet, yöntem ve çalışmalarla ilgili bilgi veren, o konu, kurum veya uygulama ile ilişkili önemli kaynakları içeren ve bu hizmet, yöntem, çalışma ve kaynakların nasıl kullanılacağını ve / veya bunlardan nasıl yararlanılacağını gösteren danışma kaynağı türüdür.

Bunun yanı sıra herhangi bir müze, park, tarihi alan, şehir vb. için de
rehberler hazırlanmaktadır. Örneğin bir kütüphane rehberi; o kütüphanenin bölümlerini, hizmetlerini, kaynaklarını, faaliyetlerini vb. bilgileri içerebilir.

Örneğin bir arşiv rehberi, arşivde yer alan koleksiyonların içeriği, belirli bir tarih veya coğrafi bölgeyle ilgili arşiv malzemesinin içeriği ve türleri ile ilgili bilgi içerebilir.

Örnek:
“Türk Kütüphaneciliği: Yazarlar ve Okurlar İçin Rehber”, Guide to
Reference Books, Ankara Rehberi, Ankara Üniversitesi Rehberi, Abstrakt
Hazırlama Kılavuzu.

El Kitapları (Handbooks / Manuals)

Herhangi bir konu veya disiplin ile ilgili dikkat çekici ve önemli bilgilere kolay ve hızlı erişimi sağlamak amacıyla hazırlanmış ve genellikle tek ciltten oluşan danışma kaynağı türüdür.

Örnekler:
Manual of Archival Description, Belediye Meclis Üyesi El Kitabı,
Bibliyotekçinin El Kitabı, Bilimsel Araştırma El Kitabı, Vademecum.

Almanaklar (Almanacs)

Takvime göre (kronolojik) düzenlenmiş, özel bir alan (spor, kültür, bilim vb.) veya alanlarda bilgiler içeren yıllık bir yayındır. Ayrıca almanaklarda spor karşılaşmaları, bilimsel, kültürel organizasyonlar, güneşin ve ayın doğuş ve batış zamanları, güneş ve ay tutulmaları, gelgit saatleri, belirli festivalleri, adli yıllar, tüm çeşitli zaman çizelgelerinin listesi gibi astronomik bilgilerde bulunmaktadır.

Almanaklar genel konulu olabildiği gibi belirli bir konu veya disiplin
üzerine de hazırlanmış olabilir. Almanaklarda istatistiki
karşılaştırmalar, tablolar, haritalar, fotoğraf ve resimler yer alabilir.

Günümüzde basılan Whitaker’s Almanack gibi almanaklar tarihi
karşıtlarına nazaran kapsamlarını ve içeriklerini genişletmişlerdir.Modern
almanaklar tüm dünya ile ilgili istatistiksel ve betimleyici bilgileri
içermektedirler.İçerikleri ayrıca yerel gelişmenin tartışması ve yakın tarih
olaylarının bir özetini de içerir. Günümüzde yayınlanan diğer almanaklar (2006) Information Please Almanak’ı, Dünya Almanak’ı (World Almanac), ve The Old Farmer’s Almanak’ı.

Almanaklar tarafından işlenen ana konular şunlardır;
coğrafya, hükümet, nüfus, ziraat, ekonomi ve iş, sağlık, tıp, din, medya,
taşımacılık, bilim, teknoloji, spor ve ödüller. National Journal tarafından
yayınlanan Amerikan Politika Almanak’ı gibi özel almanaklar da günümüzde yayınlanmaktadır.

Örnekler:
World Almanac and Books of Facts (ABD), Astronomik Almanak 1979
(Türkiye), Almanak 2008 (Türkiye), NTV Almanak (Türkiye), Information Please (online almanak, http://www.infoplease.com/almanacs.html, ABD).

Biyografiler (Biographies)

Bir kişi veya bir grupla ilgili ayrıntılı ve güvenilir bilgi sunan ve başka bir kişi veya grup tarafından yazılmış danışma kaynağıdır. Biyografik eserler sosyal, kültürel ve bilimsel alanda çalışmalar yapmış kişi veya grupları içerirler. Düzenleri genelde ana konular altında yer alan alfabetik biyografik kayıtlar şeklinde olmaktadır. Ulusal ve uluslararası olarak düzenlenmiş veya belirli konularda hazırlanmış biyografik çalışmalar bulunmaktadır.

Örnekler:
M. Sicill-i Osmani (Türkiye), Biography Index (ABD), Dictionary of
Canadian Online (Kanada), Who’s Who in the World (ABD), Who’s
Who in Mathematics (ABD).

Kavramsal Dizinler (Thesuaurus)

Bir dildeki eş anlamlı ve yakın anlamlı kelimelerin mantıksal bir düzende listelendiği ve bu yönüyle sözlükten ayrılan danışma kaynağı türüdür. Kavramsal dizinler, herhangi bir uygulama alanı veya bilim dalında kullanılan genellikle konu başlıkları veya tanıtıcılar ile seçilmiş terimlerin birbiriyle olan mantıksal ve yapısal ilişkilerini gösteren kaynaklardır. Bu kaynaklar bilgi erişim sırasında herhangi bir terimin a.geniş terimini (broader terms) b. İlgili terimlerini (related terms) ve c. dar terimlerini
(norrower terms) görme olanağı vermektedir. İyi hazırlanmış bir
kavramsal dizin, dizin oluşturmada da dizincilere kolaylıklar sağlayacaktır.

Kavramsal dizin, işlevsel olarak dizinciler ve bilgi kullanıcıları için,
belgelerde kullanılan dili daha sıkıştırılmış özel bir sistem diline uyarlamak
amacıyla oluşturulmuş terminolojik bir denetim aracıdır. Yapısal olarak ise
belirli bir bilim dalında, anlam ve cins yönünden birbiriyle ilişkili sözcüklerin denetimli ve dinamik bir terimler listesidir.

Bir kavramsal dizinde belgelerin (bilgi parçalarının) dizinlenmesi için
kullanılan tanıtaçlar bulunur. Bu tanıtaçlar arasında a.) Eşanlamlılık b.)
Hiyerarşik c.) İlgililik ilişkileri bulunur. Bu ilişkiler için ise USE, USED FOR, BT, RT ve NT yönlendirmeleri kullanılır.
USE Genellikle eşanlamlı bir terime yapılan yönlendirmeyi ifade eder.
USED FOR  Yerine kullanımın ifade edildiği yönlendirmedir.
BT  Geniş anlamlı veya daha genel anlamlı terimlere yönlendirmeyi
ifade eden gösterimdir.
RT  İlişkili terimlere yönlendirmeyi ifade eden gösterimdir.
NT  Dar anlamlı veya daha dar anlamlı terimlere yönlendirmeyi ifade
eden gösterimdir.

Eşitlilik İlişkisi (USE)’nin Kullanıldığı Alanlar:

a. Bir terimin tercih edilen anlamdaşını belirtmek,

b. Aynı yazılan ve okunan (telaffuz edilen) ancak birden çok
anlam taşıyan sözcükleri belirtmek,
c. Eş anlamlı ve aynı şekilde okunan (telaffuz edilen) ancak
değişik yazılan sözcükleri belirtmek,
d. Aynı yazılan ve eş anlamlı olan ancak değişik okuna
(telaffuz edilen) sözcükleri belirtmek,
e. Belirli bir kavramı belirtirken özel bir terimden daha genel
bir tanıtaça göndermek,
f. Bir kavramı anlatırken iki veya daha çok sözcükle anlamsal
g. Devrik anlatımları doğal dil düzenine göndermek,
h. Gündelik konuşmada kullanılan sözcükleri, bilimsel
sözcüklere göndermek,
i. Zıt anlamlı terimleri bir araya getirmek,
j. Kısaltmalardan terimlerin açık isimlerine veya açık
terimlerden kısaltmalara yönlendirme yapmak,
k. Kavramsal bir bütünün değişik parça ve derecelerini bir
araya toplamak. Devrik anlatımları doğal dil düzenine göndermek,
Hiyerarşi İlişkisi (BT ve NT)’nin Aullanıldığı Alanlar

Genel / özel ilişkisini tanıtmak ve bunları sergileyebilmek kavramsal
dizin oluşturulmasının zor ancak en önemli yanıdır. Kavramların üst ve alt
kademelerdeki ilişkilerini belirleyen hiyerarşik düzen, özel ile genel veya
parça ile bütün arasında gerçekleşir. Kavramsal dizinlerde genel / özel,
parça / bütün ilişkilerini birbirinden ayırt ederek sunmak veya bu ayrımı
gözetlemek kullanıcıya sağlayacağı yarar açısından önemlidir.

İlgilik İlişkisi (RT)’nin Kullanıldığı Alanlar

a. Bir terimin anlamca karşıtını belirtmek,
b. Kavramların, üst düzey kavramla ilişkisi olduğu durumda
söz konusu kavramları ilişkilendirmek,
c. Çoğu kez birbiri ile birlikte kullanılan kavramları
ilişkilendirmek,
d. Bir türün çeşitleri arasındaki benzerliği göstermek

Kitap Dışı Materyaller

Kitapdışı materyal (nonbook – nonprint material): Kitaplar gibi ciltli
veya birbirine eklenmiş bölümlerden (kodeks) meydana gelmeyen, baskı veya çıktı biçiminde yayınlanamayan bilgi kaynaklarına verilen genel addır. 

Kitap Dışı Materyaller Hakkında Daha Detaylı Bilgi Almak İçin Tıklayınız.

Kaynak İçin Tıklayınız.