Efemera Nedir?

Bilgi Uzmanı

Efemera

Efemeraya Dair Tanımlar

Toplamaya konu olması itibariyle kökü 17. yüzyıla kadar inen ve 20. yüzyılın ikinci yarısında bilimsel araştırma konularında meydana gelen gelişmelerin farklı kaynak arayışlarını gündeme getirmesi sonucunda araştırmacılar tarafından kullanılmaya başlanan efemeranın koleksiyoncular, arşivciler, kütüphaneciler ve müzeciler hatta koleksiyoncular tarafından mesleki bakış açılarına dayalı çeşitli
tanımları yapılmıştır. Bu tanımlar, söz konusu meslek mensuplarının kendi mesleki birikimlerinin yanı sıra (bir bakıma kurumsal) amaçları ve / veya ihtiyaçları ile biçimlenmiştir.
Wikipedi’ ye göre efemera; “gündelik yaşama ait ‘ıvır zıvır’ olarak
nitelendirilebilecek kısa ömürlü küçük ve geçici belgeleri ifade etmektedir. Efemera koleksiyonu yapanlara da ‘efemerist’ veya ‘efemera koleksiyoneri” denir.
Online Etimolojik Sözlükse efemeranın 14. yüzyıl sonlarında aslen tıbbi bir terim olarak kullanıldığını belirtmektedir.
The Oxford English Dictionary Online’ a göre ise; “efemera kelimesinin kökeni eski Yunancadır ve ‘bir günden fazla dayanmayan’ anlamına gelen ‘ephemeron’un (epi=bir, hemera=gün) çoğul şeklidir. 16. yüzyıl sonlarında tekil haliyle bir günde solan çiçek, ya da ömrü çok kısa süren böcek anlamında kullanılmışken, 18. yüzyıl sonlarında kısa süreli ilgi çeken şeyler ya da kişiler için kullanılmıştır.”

Genel Nitelikleri

Ş. Nihal Somer ve İshak Keskin, Bir Bilgi Kaynağı Olarak Efemera ve
Türleri adlı makalede efemeranın genel niteliklerini şu şekilde vermektedirler:

 “Biriktirilmek amacıyla üretilmezler,
 Kısa süreli bir amaç için, düzensiz ve özel olarak üretilirler,
 Kısa ömürlüdürler ve devamları yoktur,
 Dayanıksızdırlar,
 Çoğunlukla basılı, yazılı ve resimlidirler, ancak günümüzde elektronik de
olabilmektedirler,
 Resmi ve gayri resmi olabilirler,
 Ivır zıvır” ürünler olarak görülüp küçümsenirler,
 Gerçek değerleri zamanla anlaşılır,
 Yararlılıkları değişken olup birincil ya da ikincil kaynak olarak değer görürler,
 Genellikle konuya ilgi duyan koleksiyoncular tarafından koleksiyon
malzemesi olarak değerlendirilirler, Genel bakış acısı dolayısıyla günlük yaşamın bölük pörçük (parçalar halindeki) dokümanlarıdırlar.
 Kütüphanecilik ve arşivcilik tekniği acısından değerlendirildiğinde, bilgi
kurumlarının standart uygulama ilkelerine göre tasnif edil(e)mezler.”

Efemeranın Gruplandırılması / Sınıflandırılması ve
Türleri

Kaynağı ne olursa olsun, dosya ve fonksiyon bağı kopartılmış veya zaten bu
bağın hiç olmadığı belge niteliği taşıyan efemeranın gruplandırılması, bir yandanonun konusunu ve/veya fiziksel özelliklerini diğer yandan ise mesleki bakış açısını yansıtır biçimde yapılmaktadır. Kütüphanecilikte, efemerayı konusal ve fiziksel (yazılı, elektronik, fotoğrafik, antetli vs.) açıdan değerlendirmek söz konusudur.
Amerika Birleşik Devletleri’nin ulusal kütüphanesi olan Kongre Kütüphanesi
(Library of Congress) efemerayı,
 Politika
 Köle karşıtlığı ve Amerikan İç Savaşı
 Kadınlar
 Eğitim ve Sağlık
 Ödül ve Uyarı ilanları
 Seyahat, Endüstri ve İşçi Hareketleri
 Şiir gibi gruplarda toplamıştır.

Arşivcilikte ise, efemeranın geleneksel düzenleme ilkelerinin dışında ele alınması ve bu şekilde tasnif edilmesi yoluna gidilmektedir. Bu nedenle de arşivcilikte efemerayı, bir türden ziyade, arşiv fonlarıyla işlevsel ilişkisi kopuk olan (veya hiç olmayan) ve belli nitelikler taşıyan belgelerin topluca isimlendirilmesiyle oluşan ancak “sonradan suni olarak geliştirilmiş bir kaynak grubu” olarak değerlendirmek yerinde olabilir.

Koleksiyoncular ise, efemeranın fiziksel özelliklerine göre (cam negatif,
fotoğraf, CD) ya da türe yönelik toplama eğilimi göstermektedir. Koleksiyoncuların efemera sınıflandırmalarındaki temel fark tamamen onların ilgi alanlarına ve mesleklerine göre şekillenmesidir ve burada söz konusu olan, efemeranın üretim yerlerine bakılmaksızın yazılı, basılı ve elektronik gibi fiziksel yapı ya da konuyu dikkate alan bir sınıflandırma yapılmasıdır.

Efemera Türleri

Ş. Nihal Somer ve İshak Keskin Bir Bilgi Kaynağı Olarak Efemera ve Türleri adlı makalede efemera türü belgelerin bir kısmını şu şekilde açıklamaktadırlar:

“Ajandalar, alındılar, alındı slipleri, ambalaj kağıtları, anı materyalleri, antetli (başlıklı) kağıtlar, askerlik celp evrakı, banka çekleri, banka dekontları, bardak altlıkları, basın bültenleri, başarı belgeleri, başvuru broşürleri, başvuru formları, beyannameler, bildiriler, biletler, bilgisayar çıktıları, bilgisayar programları, biniş kartları, broşürler (tatil, reklam, öğretici, eğitici, açıklayıcı vs.), bütçeler tahminleri, ciltlenmemiş notalar, çekler, çikolatalardan/sakızlardan çıkan kartlar, davetiyeler, dergiler, ders programları, dilekçeler, dövizler, duvar ilanları, duyurular, düğün davetiyeleri, ehliyetler (sürücü vs.), el ilanları (genellikle yeni bir ürün piyasaya çıkınca dağıtılan ve tek tarafı baskılı, genellikle resimsiz, bazen süsü olan üzerine mesaj yazılmış kağıt), emlak broşürleri, envanterler, etiketler (hava yolları ile ilgili bagaj kartları, çıkartmalar vs.), faturalar, fişler, fiyat etiketleri, fikstür listeleri, fotoğraflar, futbol kartları, garanti belgeleri, gazete nüshaları, genelgeler, gezi ilanları, giriş kartları, giriş biletleri, giriş kuralları, görevden alma ilanları, haritalar, hava raporları, hediye çekleri, hisse paylaşım sertifikaları, hisse senedi listeleri, hisse senetleri, hizmet bedelleri, ilanlar (elektrik direklerine yapıştırılan, çeşitli türde satışlara ait ilanlar da dahil), işe alım nitelik tanımları, iyi niyet kartları, kağıt bebekler, kağıt paralar, karneler, kartpostallar vb. materyaller”

Efemera Bulunduran Yerler

Efemera koleksiyonlarını barındıran yerlere bakıldığında bu yerlerin sınırlı
olduğu görünmektedir. Bunlar şahıslar ve örgütler olarak iki başlık altında
değerlendirilmektedir. Efemera bulunduran yerler:

1. Müzeler,
2. Kütüphaneler,
3. Arşivler,
4. Sivil toplum kuruluşları,
5. İşletmeler,
6. Koleksiyoncular,
7. Kişiler olarak yedi başlık altında toplanmaktadır.

Müzeler

Müzelerin temel fonksiyonları, arşivlere benzer şekilde, toplumsal faaliyetlere ilişkin nesne edinmek ve bunları sergilemek olduğundan genellikle efemera edinmezler. Ancak müzeleri de efemeraya sahip bilgi kurumları arasında saymak gerekir. Çünkü efemera, biriktirilen/toplanan, tarihsel süreçteki sosyal, kültürel ve tarihi olaylara kanıt niteliğinde belgeler olarak varsayıldığından bu belgelerin de müzelerde bulunması/ sergilenmesi doğal görünmektedir. Bu bağlamda efemera, müzelerde bulunan materyallerden birisi olarak kabul edilmektedir. Türkiye’den
efemera bulunduran müzelere örnek olarak; çeşitli karagöz efemerasını sergileyen Bursa’daki Karagöz Müzesi ve Türk sinema tarihiyle ilgili afiş, fotoğraf gibi efemera türü belgeleri bünyesinde toplayan Adana Sinema Müzesi gösterilebilir.

Kütüphaneler

Günümüzdeki kütüphane koleksiyonları sadece kitaplar, süreli yayınlar
ve el yazmalarından oluşmamaktadır. Fotoğraf, harita, gazete kupürü gibi efemera olarak kabul edebileceğimiz koleksiyonları bünyelerinde toplayan çok sayıda kütüphane bulunmaktadır. Bunlar arasında; bilhassa araştırma kütüphaneleri ve büyük ölçekli referans bölümüne sahip kütüphaneler, diğerlerine oranla, bu tür belgeleri daha bol miktarda bulundurmaktadırlar

Arşivler

Arşivler kültürel birer bellektirler ve temel insan gereksinimi için yaratılan ve saklanan bilgiden, erişim ve iletime kadar olan hizmet sürecinde, geçmişle somut bağlar kurmak amaçlarını taşırlar. Efemeranın bu bağı sağlayan arşiv materyallerinden biri olduğu düşünüldüğünde arşivler, efemerayı çeşitli yollarla edinen ve bunları koruyan yerlerin başında gelmektedir.

İşletmeler

işlemlerine ilişkin malzemeyi değil, firmanın elinde bulundurduğu belirli bir alan ve bölgedeki mülklerin ilanını ve reklâmını yapmak için üretilen broşürler, ücretsiz gazete gibi belgeleri ve kopyasını da içermektedir.

Sivil Toplum Kuruluşları

Sivil toplum kuruluşlarını oluşturan vakıflar, dernekler, sendikalar ve kulüpler de, kurumsal kayıtların yanı sıra saklamaları gereken efemera üretmektedirler. Bunlar tarafından üretilen efemera; üyelere gönderilen sirkülerler, broşür kopyaları, programlar, gazeteler ve tek sayfalık haber kâğıtları/broşürleri, üyelik kartları, toplantı ve miting ilanları gibi faaliyetlere ilişkin bilgileri bulundurmaktadır. Örneğin bir derneğin kayıtları yalnızca derneğin yönetim kurulu tutanaklarını değil aynı zamanda çeşitli bölüm kurullarının tutanaklarını, yönetmeliklerini, toplantı takvimlerini, bilânçolarını, davetlerini, haber kâğıtlarını ve gazete kupürlerini de içerebilmektedir.

Koleksiyoncular

Koleksiyoncular, pullar, kartpostallar veya sinema-tiyatro posterleri gibi malzemeyi toplayarak önemli ve değerli koleksiyonlar oluşturmaktadırlar. Bu koleksiyonlardan bazıları oldukça farklı ve hacimleri geniş belgeleri barındırmaktadırlar. Genelde bir kişi ilgilendiği bir konuda ya da türde materyal toplamaktadır. Bu da hemen her tür efemeranın koleksiyoncuların elinde bulunabileceğini göstermektedir. Bu nedenle artık insanlar bu tür belgelerin sadece bilgisel ve belgesel öneme sahip olmadıklarının aynı zamanda maddi değerinin de olduğunun farkına vararak gittikçe artan bir şekilde posterler, tren biletleri, anı peçeteleri, sigara kartları gibi belgeler toplamaktadırlar.

Kişiler

Kişilerin faaliyetleri sırasında oluşan pek çok belge aslında bir efemera olarak değerlendirilmektedir. Örneğin su ve elektrik faturaları, bilgilendirici ve tanıtıcı broşürler, banka dekontları, fişler, maaş bordroları, okul karneleri (ve eğitim-öğretim hayatıyla ilgili diğer belgeler), tiyatro programları, kartvizitler, posterler, afişler ya da davetiyelere kadar
hepsi efemeradır. Ancak kişiler genellikle ellerinde bulunan efemeranın bilgisel, belgesel ve maddi değerinin farkında olmamaktadır. Kişiler bu efemerayı çoğunlukla çöp olarak değerlendirmekte ve ellerinde tutmaya değer görmemektedirler.90 Oysa satış broşürleri, turistik broşürler, sanat gösterilerinin posterleri, siyasi posterler gibi efemera türü belgelerin zaman geçtikçe değerleri artmaktadır.