İlk Kütüphaneler

İlk Kütüphane

Kütüphane İsmi Nereden Gelir

Kütüphane anlamına gelen ve genellikle Batı dünyasında yaygın olarak kullanılan ‘bibliothek’ kelimesinin aslı Eski Yunancadır ve biblion kitap, theke saklandığı yer demektir. Türkçedeki kütüphane ise, Farsça ve Arapça kökenli kütüb (kitaplar) ile Farsça hane (ev) kelimelerinden türemiştir ve kitapların evi anlamına gelmektedir . Her iki dilde de kütüphane terimi, kitapların saklandığı yer anlamında kullanılmaktadır.“Kütüphaneler, elde edilen bilginin toplanması, depolanması ve dağıtılması fonksiyonlarını gören hizmet işletmeleridir” Toplumsal gereksinimleri karşılamak için kurulan kütüphaneler, her türlü kayıtlı bilgi kaynağını bilgi gereksinimi olan kullanıcıya etkin biçimde sunar böylece bağlantı işlevini sağlamaktadır.

 

İlk kütüphane, MÖ 2600 civarında Sümerlere ait tapınaklarda keşfedilen çivi yazısıyla oluşturulan eski formlardaki tabletlerin bulunduğu arşivler oluşturmaktadır. Bu arşivler tarihin başlangıcı ve tarih öncesi dönemlerin son zamanlarını işaret etmekte ve ticari faaliyetlere ilişkin tutulmuş kayıtlarla ticari stoklara ilişkin bilgileri barındırmaktaydı. Ayrıca bu benzeri içeriklere, hükümet belgelerinde ve tapınaklardaki Eski Mısırlılarca icat edilen papirüslerin üzerindeki kayıtlarda da rastlanmaktadır. İlk keşfedilen özel arşivler yazışma ve stok kayıtlarının yanı sıra yeni katiplerin eğitimi için efsanelerle ilgili metinlerin standartlaştırılmasını sağlamak amacıyla Ugarit’de tutulan kayıtlardan oluşmaktadır. MÖ 700’lerde Nineve’de ve MÖ 1900 civarında Nippur’daki kütüphanelerin yapısı, günümüzde de kullanılan sınıflama sistemlerinin tarihin ilk dönemlerinde de kullanıldığınız bir kanıtını oluşturmaktadır.

Filozof Laozi, Zhou Hanedanlığına ait imparatorluğun sahip olduğu kütüphaneye ait kitapların koruyucusudur. Ayrıca kütüphanelerin varlığına kanıt olarak gösterilen eski tarihi eser kalıntılarında kataloglama sisteminin varlığına ilişkin kayıtlarda bulunmuştur. Mısır ve Mezopotamya’daki kil tabletler, MÖ 3500-2500 yıllarında Mezopotamya’da çivi ve Mısırda hiyeroglif yazıları, piktografik yazının gelişmesiyle beraber biçimlenmiş, gelişmiş ve yazılı belgelerin gittikçe artmasına neden olmuştur. Zamanla artan kültürel ve ekonomik ilişkiler sonucunda sayıları fazlalaşan içeriği devletler arası anlaşmalar, kanun ve buyrultular, yönetmelikler, yabancılara ilişkin kayıtlar, rahipler ve hukukla ilgili listeler olan bu yazılı belgeleri bulunduran arşivler ilk kütüphanelere örnek gösterilmiştir.

İslami Alanda Kütüphaneler

yüzyıldan itibaren ilk olarak İranlılar ve Araplar Çinlilerden kâğıt yapımını öğrenmeye başlamışlar ve 794’te Bağdat’ta kurulan kâğıt fabrikası ile kâğıt üretimine başlamışlardır. 9. Yüzyıldan itibaren pek çok islam şehrinde “Bilim Salonu” olarak tabir edilen halk kütüphaneleri faaliyet göstermeye başlamışlardır. Laik bilginin yayılmasını teşvik etmek amacıyla islam mezheplerinin ilkelerinin temsil edilmesi için kütüphanelere kitap bağışlarında bulunulmuştur.

 

Düzenlemenin 7. ve 14. yüzyılları kapsayan altın çağda İslam Kütüphanelerinde büyük önemi vardı. Bu dönemde kitaplar konularına göre sınıflandı. Kütüphanelere dahil edilmesinin ardından düzenlenen materyallerin konu başlıkları, yazarın soyadı ya da kitabın adına göre yapılmadı. Ayrıca İslami kütüphanelerin bir özelliği ise kendi kataloğuna sahip ilk kütüphaneler olabilmesidir. Raflara ilişkin bilgiler ise her rafın sonunda iliştirilen kâğıtta yazılmıştır. Bu kütüphaneler halkın erişimine en uygun kütüphane özelliği de taşımaktadır. Bu halka açık nitelikteki kütüphaneler Akademik, özel ve cami kütüphaneleri ile beraber oldukça rağbet görmüştür. Bilgi halife ve prensler gibi toplum yapısındaki en elit kesimin yanı sıra sıradan insanlar içinde sunulan bir niteliğe sahip olmaktadır. Bazı kütüphanelerin kayıtlarına göre 200’e kadar kitabın ödünç verilmesine izin verilebiliyor ve bu durum neticesinde bilgi ihtiyacı olan araştırmacılar ve okuyucular için daha rahat araştırma yapma imkanı sağlıyordu. Bazı odalarda daha rahat okuma ortamı oluşturulması açısından halıların serili olduğu söylenmektedir.

Orta Çağ Kütüphaneleri

Yunan ve Roma uygarlıklarının yıkılmasıyla kütüphanelerdeki papirüs ve parşömenler büyük zarar gördü ve sadece belirli bir kısmı orta çağı karakterize eden manastır ve katedral kütüphanelerine taşınabildi. Bu dönemde kitaplar, Armarius denen deneyimli bir keşişle Scriptorium adında kitapların yazıldığı, süslendiği ve ciltlendiği atölyeler de kiliseye bağlı din adamlarınca oluşturulmuştur. Belli başlı kütüphaneler manastırlarda yer alıyordu bununla birlikte kralın ya da önemli kişilerin derlediği birkaç laik kütüphane de bulunuyordu. Özel koleksiyonların kalıcı olmamasından dolayı sadece Kilise ve Manastır Kütüphaneleri ayakta duruyordu. Bu kütüphaneler dinsel, cemaatin pratik ihtiyaçlarına uygun olarak litürji, teoloji ve kutsal yazının egemen olduğu kaynakları barındırıyordu ve bunların çoğu Latince geri kalanları Yunanca ve İbranice’den oluşuyordu. En zengin Manastır Kütüphaneleri yüzlerce ciltten oluşuyordu. Mali açıdan daha güçlü olan Katedral Kütüphaneleri, Manastır Kütüphanelerinden daha gelişmiş durumdaydı. Bu dönemde dini kitapların yanında Katedral Kütüphanelerine hukuk, edebiyat ve şiir kitapları da eklenmiştir. Koleksiyonların artışıyla birlikte kitaplar çekmecelerden raflara dizilmiş ve çalınmalarını engellemek amacıyla değerli ve önemli olanlara zincirler bağlanmıştır.Kullanıcılarının çoğunluğunu kilise mensuplarının oluşturduğu Katedral Kütüphanelerinin kaynakları türüne göre sınıflanmış ve kütüphane işlerine ilişkin yönetmelikler hazırlanmıştır.

Orta Çağ Avrupası’nda önemli örneğinin İtalya’daki Abbey of Montecassino’nin oluşturduğu manastır kütüphaneleri önemli gelişim göstermiştir.

Rönesans ve Reform Dönemlerinde Kütüphaneler

Rönesansla birlikte başlayan bazı toplumsal değişmeler sonucunda, kütüphanelerin büyüklük ve işlevlerinde önemli ölçüde değişiklikler meydana geldi. Merkantalizmin güçlenmesi ve burjuva sınıfının gelişmeye başlamasıyla birlikte, Antik Çağda yazılan metinlerin yeniden keşfedilmeye başlanması, bilime karşı ilginin artması, matbaanın icadı ve okuryazarlığın yaygınlaşması bu gelişmelerden bazılarını oluşturdu. Kitapların korunmasından ziyade okunması gerektiği fikrinin ağırlık kazanmasıyla Rönesans döneminde, el yazısı kitapların hızla artan nüfusa oranla yetersiz kalması yıllardır üzerinde çalışılan matbaanın gelişmesine ortam hazırlanmış ve matbaanın varlığı sonucunda kütüphanelerin çoğalması ve koleksiyonlarında ciddi artışların yaşanmasını sağlamıştır. Kütüphaneler kitap okuma merkezlerinin yanında bilgiye dayalı toplumsallaşmanın ve bilgi alışverişi yapmanın merkezi haline geldiler. Kitap artışıyla gittikçe fazlalaşan koleksiyonların düzenlenmesiyle ilgili olarak ciddi sorunlar yaşanmış ve bununla ilgili rehber kitaplar hazırlanmıştır.

 

Öte yandan din savaşları, siyaset hatta düşünce alanında yapılan devrimler zaman zaman kütüphanelerin gelişmesini engelledi. VIII. Henry’nin çıkarmış olduğu Orta Çağ’a özgü bilgilenme biçimiyle ilgili bir ferman manastırdaki kütüphanelerin dağıtılmasına ve birçok eserin yok edilmesine yol açtı.

16. yüzyıla gelindiğinde kültürsel açıdan gelişen Avrupa’da dinde radikal değişiklik yapılması gerekliği anlayışıyla başalayan reform hareketlerinin neticesinde kilise, katolik ve Protestan diye ikiye bölündü. Protestanlığın gelişiminde rol üstlenen Martin Luther, halkın eğitilmesi gerektiği düşüncesinden yola çıkarak zengin koleksiyonlara sahip kütüphanelerin kurulması için çalışmalar yaptı. Tüm Almanyadaki belediye başkanlarına gönderdiği genelgeyle sonuca ulaşan Luther, kısa süre sonra Almanyanın birçok yerinde kütüphanelerin kurulmasını sağladı.1500 lerden 1800 lere kadar Avrupa’nın birçok yerinde hem okuryazar hem de kütüphane sayılarında ciddi artışlar meydana geldi. Venedik, Roma, Paris, Amsterdam, Londra gibi şehirlerde kütüphane sayısı artarken bugünkü Millî Kütüphanelerin öncüleri olan Kraliyet Kütüphaneleri kurulmuş oldu.

Aydınlanma Dönemlerinde Kütüphaneler

17 ve 18. yüzyılları kapsayan dönem kütüphanelerin altın çağları olarak nitelendirilmektedir ve bu dönem boyunca önemli kütüphaneler Avrupa’da kurulmuştur. Grantham’daki St. Wulfram’ın Kilisesinde Francis Trigge Chained Kütüphanesi Welbourne yakınlarındaki bölge papazı tarafından 1598’de kurulmuştur. Thomas Bodley ilk halk kütüphanesi sayılan Bodleian Kütüphanesini kurdu ve devamında 1608 yılında Norwich Şehir Kütüphanesi ve 1753’te British Library açıldı.

18.yüzyılın başlarında kütüphaneler giderek halka ait kurumlar ve kaynakların ödünç verildiği hizmet birimleri halini aldı. Bu dönemde kütüphaneler kaynak sunulması bakımından sınırlı, kapalı bölge olmaktan çıkarak materyallerini kullanıma açarak kaynaklarını ödünç vermeye dayalı bir hal aldılar. Bu devirden önceyse kütüphaneler kaynakların sunulması açısından zincirlerle sıralara bağlı tutulduğu ödünç vermenin olmadığı birimler şeklindeydi. Ayrıca kütüphaneler kullanım açısından halka açık yerler değildi.

Millî Kütüphaneler

İlk ulusal kütüphanelere devletlerin en yüksek organlarında ya da hükümdarın kraliyet koleksiyonlarındaki kaynaklar bu yapılanmanın kökenini oluşturmaktadır. İlk ulusal kütüphane fikri ise Galli matematikçi John Dee tarafından İngiliz Kraliçesi I. Mary’e sunduğu Millî Kütüphanenin kurularak kitapların yazmaların ve kayıtların korunması yönündeki teklifle ortaya çıkmıştır fakat önerisi kabul görmemiştir. İlk gerçek Millî Kütüphane ise British Museum’un bir parçası olarak 1753 senesinde kurulmuştur. Bu yeni kurum sayesinde yeni bir tür ulusal müze kurulmuş ve kilise veya krala ait olmayan, halkın kullanımına açık olacak nesnelerin toplanmasını amaçlanmıştır.

Fransa’da ilk Ulusal kütüphaneler 1368 yılında V. Charles tarafından Louvre Sarayında kraliyete ait olan kaynakların derlenmesi ile kurulmuştur. Jacques Auguste de Thou’nun kütüphaneci olarak 17. yüzyılda tayininden sonra dünyadaki kitap açısından en zengin ve en büyük kütüphanesinin oluşum süreci başladı.

Türklerde Kütüphaneler

Türklere ait ilk kütüphane Orta Asya’da Uygurlar döneminde kuruldu.Karahoça ve Turfan kazılarının sonucunda 30 bin adet yazma orta çıkarıldı. Türklerin İslamiyeti kabul ettikten sonra kurdukları ilk devlet olan Gaznelilere ait Gazneli Mahmutun Büyük Saray Kütüphanesi ise önemli bir diğer kütüphane olmuştur. Büyük Selçuklu Devleti döneminde bunun devamı olarak başkent Merv’de cami içinde bulunan Aziziye ve Kemaliye kütüphaneleri ve Medrese-i Amidiye içindeki Medrese ve Hatuniye kütüphaneleri gibi 10 tane daha kütüphane kuruldu. Nizamülmülk’ün Bağdat ve Nişapur’da kurduğu Nizamiye medreselerindeki kütüphanelere ait yazma eserler günümüze kadar korundu. Anadolu Selçuklularında ise kütüphaneler daha çok Konya’da toplanmıştır ve birçok İslam bilginin faydalandığı Sedreddin Konevi Kütüphanesi’nden 61 kadar yazma günümüze ulaşmıştır. Osmanlılar döneminde kütüphaneler genellikle medrese bünyelerinde yer alan Medrese Kütüphaneleridir. İlki Osman Bey döneminde İznik’te ikincisi ise Lala Şahin Bey döneminde Bursa’da kurulmuştur. İstanbulun alınmasından sonra da kurulan medreselerin içerisinde kütüphaneler yer aldı. Osmanlı Devleti’ndeki bir diğer kütüphane türü olan Camii Kütüphaneleri yazma eserlerden oluşmaktaydı. Bir köşede duran dolapta kaynakların saklandığı bu kütüphanelerde elyazması’nın yanı sıra; hadis, akaid, fıkıh ile ilgili eserler ve kur’an bulunmaktadır ve bu koleksiyonlar herkesin kullanımına sunulmuştur.İstanbulda Fatih, Şehzade, Eyüp Sultan, Süleymaniye, Beyazıt başta olmak üzere birçok camide; Anadoluda da Bursa, Van, Kütahya, Sivas gibi kentlerde de Camii Kütüphaneleri kurulmuştur.

Kaynakça

 

^ Köklü, E.(2009).Müze, arşiv, kütüphane malzemesi ile kataloglama ilişkisi. Yayımlanmış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.

^ a b Balcı, Y.(2006). Kütüphane organizasyonları ve kütüphane personelinin motivasyon kaynakları- bir uygulama. Yayımlanmış yüksek lisans tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi, İstanbul.

^ a b Balcı, Y.(2006).Kütüphane organizasyonları ve kütüphane personelinin motivasyon kaynakları- bir uygulama. Yayımlanmış yüksek lisans tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi, İstanbul.

^ Casson, Lionel (11 Ağustos 2002). Libraries in the Ancient World. Yale University Press. s. 3. Erişim tarihi: 7 Mart 2012.

^ Krasner-Khait, Barbara (2010). “History Magazine”. history-magazine.com. 21 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2012.

^ Maclay, Kathleen (6 Mayıs 2003). “Clay cuneiform tablets from ancient Mesopotamia to be placed online”. 17 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2012.

^ Renfrew, Colin. Prehistory The Making Of The Human Mind, New York: Modern Library, 2008.

^ Roberts, John Morris (17 Temmuz 1997). A short history of the world. Oxford University Press. s. 35. Erişim tarihi: 7 Mart 2012.

^ The American International Encyclopedia, New York: J. J. Little & Ives, 1954; Volume IX

^ a b Mukherjee, A. K. Librarianship: Its Philosophy and History. Asia Publishing House (1966) p. 86

^ Yıldız, Nurhan (1985). Eskiçağ Kütüphaneleri. İstanbul: Can Matbaa.

^ Şenalp, Leman. “Eski çağlarda Kütüphaneler” (PDF). 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2013.

^ Anabritanica Genel Kültür Ansiklopedisi(1986). cilt 14,s. 194.İstanbul

^ Şenalp, Leman. “Eski çağlarda Kütüphaneler” (PDF). s. 42. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2013.

^ Labarre, Albert (2012). Kitabın Tarihi. Ankara: Kültür Kitaplığı. s. 20.

^ Çakın, İrfan (2011). Bilgi ve Belge Yönetimine Giriş. Hacettepe Üniversitesi.

^ Şenalp, Leman. “Eski çağlarda Kütüphaneler” (PDF). s. 43. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2013.

^ Elayyan, R. (1990). The History of Arabic-Islamic Libraries: 7th to 14th Centuries. Internal Library Review 22, 119-135.

^ International dictionary of library histories, 29

^ Labarre, Albert (2012). Kitabın Tarihi. Ankara: Kültür Kitaplığı. s. 39.

^ Labarre, Albert (2012). Kitabın Tarihi. Ankara: Kültür Kitaplığı. s. 29.

^ Çakın, İrfan (2011). Bilgi ve Belge Yönetimine Giriş. Hacettepe Üniversitesi. s. 76-77.

^ “Montecassino, one of the most important libraries in the world”. crossingitaly.net. 2012. 24 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2012.

^ Çakın, İrfan (2011). Bilgi ve Belge Yönetimine Giriş. Hacettepe Üniversitesi. s. 79-80.

^ Anabritanica Genel Kültür Ansiklopedisi(1986). cilt 14, s. 194.İstanbul

^ Çakın, İrfan (2011). Bilgi ve Belge Yönetimine Giriş. Hacettepe Üniversitesi. s. 79-81.

^ Stockwell, Foster (2001). A history of information storage and retrieval. McFarland. s. 93. Erişim tarihi: 3 Mart 2012.

^ [1] Archived Ocak 16, 2010 at the Wayback Machine

^ Anon. “Norwich City Library 1608 – 1737: The Minutes, Donation Book and Catalogue of Norwich City Library, Founded in 1608”. Norfolk Record Society. Norfolk Record Society. 8 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2009.

^ Kelly, Thomas (1966) Early Public Libraries: a history of public libraries in Great Britain before 1850 London: Library Association; p. 94

^ Predeek, Albert (1947) A History of Libraries in Great Britain and North America. Chicago: American Library Association; p. 58

^ Fell-Smith, Charlotte (1909) John Dee: 1527–1608. London: Constable and Company Available online

^ Dunton, Larkin (1896). The World and Its People. Silver, Burdett. s. 38.

^ “Library Architecture and Construction”. Rines: George Edwin. 1920. Bilinmeyen parametre |soyad= görmezden gelindi (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)

^ Anabritanica Genel Kültür Ansiklopedisi(1986). cilt 14,s. 195.İstanbul

^ George Ehrenhaft, William Howard Armstrong, M. Willard Lampe (Ağustos 2004). Barron’s pocket guide to study tips. Barron’s Educational Series. s. 263. Erişim tarihi: 2 Mart 2012.

^ Champneys, Amian L. (2007). Public Libraries. Jeremy Mills Publishing. s. 93. Erişim tarihi: 8 Mart 2012.

^ Akbulut, M.(1984). Millî kütüphaneler. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 33(1), 2.

^ Çakın, İ.(1991). Özel kütüphaneler: Tanım boşluğu. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 5(2), 49-50.

^ Atılgan, D.(1995).Türkiye’de kütüphaneciliğin gelişimi. Türk Kütüphaneciliği, 9(1),14.

^ Balcı, Y.(2006).Kütüphane organizasyonları ve kütüphane personelinin motivasyon kaynakları- bir uygulama. Yayımlanmış yüksek lisans tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi, İstanbul.

^ Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. (2015). 12 Aralık 2015 tarihinde http://www.kygm.gov.tr/TR,132256/gezici-kutuphane-hizmeti-nedir.html / adresinden erişildi.

^ Şahin, G.(2007).Halk kütüphanelerinin toplumsal rolü ve Etimesgut İlçe Halk Kütüphanesinin Kullanım Etkinliğinin Değerlendirilmesi. Yayımlanmış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.

^ Öçalan, A.(2010).Halk kütüphaneleri ve okul kütüphaneleri arasındaki iş birliği. Yayımlanmış yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.

^ Önal, H.İ.(1985).Türkiye’de Okul Kütüphanelerinin Yönetimi. Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

^ Güneş, A.(2013).Türkiye’de Köy İlköğretim Okul Kütüphaneleri ve Okuma Alışkanlığı: Kastamonu İli Örneği. Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

^ Koç, O.(2013). Uluslararası Bakalorya Diploma Programı Uygulayan Özel Okul  Kütüphanelerinde Kütüphane Hizmetleri. Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

^ https://www.wikizeroo.org/index.php?q=aHR0cHM6Ly90ci53aWtpcGVkaWEub3JnL3dpa2kvS8O8dMO8cGhhbmUjY2l0ZV9yZWYtMTY

^ Önal, H. İ. (1986). Türkiye’de Okul Kütüphanelerinin Hizmet Vermesini Engelleyen Yönetimsel Faktörler. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 35 (1), 17-30.

^ Millî Eğitim Bakanlığı. (2007).Z-Kütüphane Etki Analiz Araştırması Raporu( Rapor No:207).Ankara:Millî Eğitim Bakanlığı