Dewey Onlu Sınıflama Sistemi (DOS)

 

Dewey Onlu Sınıflama Sistemi (DOS)

Sistematik sınıflama düzenlerinin en önemli temsilcisi, örneği (yaygınlık, hiyerarşik yapısı vb. özelliklerinden dolayı) olarak kabul edebileceğimiz DOS’u “Tarihçe” ve “DOS’un Temel özellikleri” başlıklarıyla incelemek, açıklamak yerinde olacaktır.

Tarihçe

 

Dewey Onlu Sınıflama sisteminin yazarı, kurucusu olan Melvil Dewey (1851-1931), kitaplarda ele alınan konuların düzenlenmesi için bir sınıflama şeması oluşturma fikrini düşünürken Amherts College’da öğrenci ve yardımcı  kütüphaneciydi. Onun onlu sınıflamasının birinci baskısı 1876 yılında 1000 kopyasıyla birlikte toplam 42 sayfa olarak basıldı (Mann, 1943: 48). Bu birinci baskı yazar adı olmadan “A classification and subject index for cataloging and arranging the books and pamphlets of a library” başlığı altında yayınlandı. O zamanlarda, kütüphanelerde kitapları sınıflamak için sabit yerleştirme (fixed location) kullanılıyordu. Bunun anlamı ise kitapların kütüphanede sabit bir fiziksel yerde muhafaza edilmesidir ve bulunduğu odaya, sıraya ve rafa göre numaralanmasıdır. Onlar böylece kütüphanenin raf kapasitesini aşan her büyümesinde yeniden sınıflandırılırlardı. Dewey’in bağıntılı yerleştirme (relative location) buluşuyla yani kitapların entelektüel içeriğine göre numaralama, bugün bildiğimiz kütüphane sınıflamasının temelini biçimlendirdi (Mortimer, 2000: 13). Böylece kitaplar birbirleri arasındaki ilişkilere göre yerleştirilebilecek yani raflarda istenildiği kadar araya sokmalar, eklemeler yapılabilecek ve yer numaralarının değişmesi gerekmeyecektir.

1876 yılındaki bu ilk baskı Dewey’in ilkelerini özetleyen kısa bir önsöz, on ana sınıfın listelerinin 000’dan 999’a numaralanmış toplam 1000 kategorinin ondalıklı olarak alt bölümlenmesini ve bir alfabetik konu dizinini içerir. Ana sınıfların bölünmesi, W.T. Harris tarafından 1870 yılında tasarlanan, eski bir sınıflama sistemi temel alınarak oluşturulmuştur. 

DOS’un Temel Özellikleri ve Öğeleri

Dünyada en çok kullanılan kütüphane sınıflama sistemi olan DOS, özellikle halk ve okul kütüphanelerinde yaygınlaşmıştır (Mortimer, 2000: 5). Kütüphanelerin çok büyük bir kısmının DOS’u seçmesinde, kullanmasında DOS’un sahip olduğu özelliklerin payı doğal olarak büyüktür.
Chan, DOS’un güçlü ve zayıf yönlerini maddeler halinde sıralayarak sistemi değerlendirmemizde önemli bir veri sağlamaktadır. Bunlar:

Güçlü yönleri;

1. Pratik bir sistemdir. 120 yılı aşkın bir süredir birçok zorluklara rağmen ayakta kalması ve halen dünyada kullanılan en yaygın sınıflama sistemi olması DOS’un pratik değerini doğrulamaktadır.
2. Bağıntılı (ilişkili) yerleştirme Dewey tarafından getirilen bir yeniliktir.
3. İlişki dizini, değişik disiplinlerde yer alan aynı konunun çeşitli yönlerini (parçalarını-aspects) bir araya getirir.
4. Arap rakamlarından oluşan sade notasyonu evrensel olarak bilinir. Herhangi bir kültürdeki veya dildeki bir insan bu sisteme kolayca adapte olabilir.
5. Apaçık olan nümerik sıralama, dosyalama ve raf yerleştirmesinde kolaylık sağlar.
6. Notasyonun hiyerarşik yapısı sınıf numaraları arasında ve içinde olan ilişkileri gösterir. Bu özelliği özellikle çevrimiçi aramada kolaylık sağlar. Yani araştırıcı sınıf numarasından bir rakam eksiltme ile veya sınıf numarasına bir rakam ekleyerek geniş veya dar kapsamlı bir araştırma yapabilir.
7. Ondalıklı sistemin kullanılması sonsuz bir genişleme ve alt bölümlemeyi mümkün kılar.
8. Notasyonun hatırlatıcı (mnemonic) yapısı kütüphane kullanıcılarının sistem içersinde yol almalarında yardımcı olur.
9. Konu listelerinin (schedules) düzenli aralıklarla sürekli gözden geçirilmesi ve yayınlanması şemanın güncelliğini, geçerliliğini sağlar.

DOS’un zayıf özellikleri ise;

1. DOS’un Anglo-Amerikan eğilimi açıktır. Özellikle 900 Coğrafya ve Tarih, 800 Edebiyat ana sınıflarında belirgindir. Amerikan Protestanlığına da 200 Din ana sınıfında kuvvetli bir eğilim vardır.
2. İlişkili disiplinler çoğu kez ayrılmışlardır. Örneğin 300 Sosyal bilimler ana sınıfı, 900 Coğrafya ve Tarih ana sınıfından ve 400 Diller ana sınıfı, 800 Edebiyat ana sınıfından ayrılmışlardır.
3. Bazı konuların sistemdeki yerleri şüpheyle karşılanmaktadır. Örneğin Genel konularda (000) yer alan Kütüphane bilimi, 100 Felsefe ana sınıfı altında bir alt bölüm olarak Psikoloji ve 700 Sanatlar ana sınıfında Sporlar ve Eğlenceler alt bölümünün yer alması gösterilebilir.
4. 800 Edebiyat ana sınıfında aynı yazara ait edebi eserler edebi biçimlerine göre dağıtılarak farklı yerlerde bulunmaktadır. Kullanıcıların çoğu ise bunların bir arada gruplandırılmasını tercih etmektedir.
5. 10’lu taban yani notasyonun ondalıklı gösterimi ile hiyerarşik olarak aynı seviyedeki konular dokuz bölümle sınırlandırılmış olur. Bunun sonucunda, bir konunun eşit seviyede 15 tane alt bölümü var ise bunların ancak 9 tanesi olması gerektiği hiyerarşik seviyede olacak diğer altısı ise daha alt seviyelerde gösterilmeye çalışılacaktır. Bu da istenen bir durum değildir.
6. Çeşitli disiplinlerdeki farklı büyüme oranları sonucunda düzensiz, eşit olmayan bir yapı ortaya çıkmıştır. 300 Sosyal bilimler, 500 Doğal bilimler ve 600 Teknoloji gibi bazı ana sınıflar çok kalabalıklaşmıştır.
7. Ondalıklı sistemin etkisiyle var olan bir başlık sınırsızca genişleyebilmesine rağmen hiçbir yeni numara düzenli numaraların (coordinate numbers) arasına konulamaz. Örneğin 610 ve 620 sınıflama numaraları arasına yeni konuların yerleştirilebilmesi gerekse bile bir şey yapılamaz. Çünkü doludur (611, 612, … 619). Yeni bir konuyu sisteme almak için kullanılan yöntem var olan konunun altında bir alt bölüm oluşturmak şeklinde olmaktadır.
8. Genişleme kapasitesinin sınırsız olmasına karşın bunun sonucunda spesifik ve ayrıntılı konular için çok uzun sınıflama numaraları ortaya çıkar. Uzun numaralar, özellikle sistem bir yerleştirme düzeni olarak kullanıldığında sakıncalı, rahatsız edici bulunur.

Konu Listeleri

DOS’un en önemli unsuru ve kaynağı olan konu listeleri, Dewey’in belirlediği ve sınıf olarak adlandırdığı 0-9 arasında 10 temel disiplinden ve bunların da onlu (decimal) bölünmelerle 000-999 arasında hiyerarşik genişlemesinden oluşan toplam 1000 adet konu girişinden (on temel disiplin dahil) meydana gelir.
“DOS’ta temel sınıflar, geleneksel akademik disiplinlere ya da çalışma alanlarına göre yerleştirilmişlerdir. DOS’un en temel özelliği de budur: Sınıflamanın bölümleri konuya göre değil disipline göre düzenlenmiştir.” (Dewey, 1993: XXVI).
On temel disiplin şunlardan oluşmaktadır (Chan, 1994: 276):
000 Genel konular
100 Felsefe ve Psikoloji
200 Din
300 Sosyal bilimler
400 Dil
500 Doğa bilimleri ve Matematik
600 Teknoloji (uygulamalı bilimler)
700 Sanatlar
800 Edebiyat ve Güzel konuşma sanatı
900 Coğrafya ve Tarih

Yardımcı Tablolar

DOS’un bir diğer önemli unsuru olan yardımcı tablolar 6 adettir. 22. basıma kadar 7 adet olan yardımcı tablolardan 7. Tablo: İnsan grupları, 2003 yılında yayımlanan bu basımla birlikte kaldırılmıştır. Yardımcı tabloların öğeleri, konu listelerinde yer alan temel sınıflama numaralarına eklenerek konuların değişik bakış açılarından değerlendirilip ortak yönlerinin bulunmasını, bibliyografik materyalin de çeşitli yerlerde yığılmaları önleyecek şekilde düzenlenebilmesini sağlar dolayısıyla ayrıntılı bir sınıflama yapmamıza olanak verir (Rowley, 1996: 162; Mortimer, 2000: 53; Introduction to Dewey Decimal Classification, çevrimiçi: 12-13).
Yardımcı tablolar 6 adettir ve aşağıda belirtilmiştir. Bunlar (Introduction to Dewey Decimal Classification, çevrimiçi: 12-13):
1. Tablo: Standart alt bölümler
2. Tablo: Coğrafi alanlar, tarihi dönemler, kişiler
3. Tablo: Sanatlar, tek tek edebiyatlar, belirli edebi biçimler için alt bölümler

3A Tablosu: Tek tek yazarlara ait ya da onlarla ilgili eserler için alt
bölümler
3B Tablosu: İki ya da daha fazla yazara ait ya da iki ya da daha fazla
yazar hakkındaki eserler için alt bölümler
3C Tablosu: Tablo 3-B numaralarıyla 700.4, 791.4 ve 808-809’a
eklenecek alt bölümler için
4. Tablo: Tek tek dil ve dil aileleri alt bölümleri
5. Tablo: Etnik, ulusal gruplar
6. Tablo: Diller

Notasyon

DOS’ta çok yaygın olarak bilinen, anlamı kolayca çevrilebilen bir sembol sistemi ile karşılaşırız. Arap rakamları ve bunların ondalıklı kullanımından ibaret olan bu sistemde konuların genişlemesiyle numaralama yapılır. Bu durum konuların alt bölümlerle uzayan notasyonuna nispeten genel kitaplarda kısa notasyon vermemizi sağlar. Örneğin (Mann, 1943: 53);
700 Güzel sanatlar
720 Mimari
721 Mimari yapı
721.8 Kapılar ve parçaları
721.81 Kapılar
İhtiyaç duyulan genişlemelerle birlikte şemada yer alan her konu için Arap rakamlarıyla yapılan notasyon DOS’un yaygın olarak tanınmasına ve birçok dil engelini aşmasına yol açmıştır (Chan, 1994: 278).
DOS, notasyonu daha anlaşılır ve kolay kılmak için bir esere vereceği sınıflama nosunun en az üç rakam oluşturması zorunluluğunu koymuştur. Üç rakamlı numara (three-digit numbers) olarak bilinen bu kurala göre ana sınıfların ve onların bölümleri için sıfır/lar boşlukları doldurmak için kullanılır (üç rakama tamamlanır). Böylece 500 Doğal bilimler ana sınıfı ve onun alt bölümü 510 Matematik notasyonlarına sahip oluruz. Daha detaylı bir konu için üç rakamdan fazlasına ihtiyaç duyulduğunda, üç rakamdan sonra ondalıklı nokta (decimal point) konur. Örneğin 512.56 ve 512.546 (Chan, 1994: 278).

Notasyonel Hiyerarşi

DOS içindeki hiyerarşi daha önce de belirtildiği üzere hem notasyonla hem de yapıyla ifade edilir. Notasyonel hiyerarşi notasyonun uzunluğuyla belirlenir. Aşağıdaki örnekte görüleceği gibi, belirli bir düzeydeki sayılar, kendinden bir basamak daha kısa olan notasyonların astı, kendiyle aynı sayıda basamağa sahip olan notasyonlarla eşit ve kendinden bir ya da birden çok basamak fazla olanların üstüdür. Bu notasyonel hiyerarşiyi anlayabilmek için aşağıdaki örnekte altı çizili olanlara bakılması gerekir (Dewey, 1993: XXIX):
600 Teknoloji (Uygulamalı bilimler)
630 Tarım ve ilgili teknolojiler
636 Hayvancılık
637.7 Köpekler
637.8 Kediler

Buradan; ‘Köpekler’ ve ‘Kediler’ sınıfları ‘Hayvancılık’ sınıfından özeldir (ya da ‘Hayvancılık’ın astıdır); birbirleriyle eşit önemdedir (ya da eşittir); ve ‘Hayvancılık’, ‘Köpekler’ ve ‘Kediler’den daha geneldir (ya da ‘Köpekler’ ve ‘Kediler’in üstüdür) sonuçları çıkar (Dewey, 1993: XXIX). Böylece DOS notasyonu bilginin her seviyesi arasındaki ilişkiyi ve ele alınan konunun ast ve üst parçalarını gösteren sınıflamanın hiyerarşik düzenini yansıtır.

Kaynakça

Aksoy, S. (2015). Sistematik ve Alfabetik Sınıflama Düzenlerinin Bilgiye, Belgeye Konusal Erişim Açısından Karşılaştırılması. İstanbul: E-Kitap Projesi.