“Meta” sözcüğünün en eski olarak Yunancaya dayanmaktadır ve sonraki, yanında, birlikte anlamına gelmektedir. Felsefenin bilgi ile uğraşan dalı olan Epistemolojide ise “Meta” , “hakkında” anlamında kullanılmaktadır.

Kitabı bulmak için yazılan anahtar kelimeler birer metadata. Yani kitabın yeri bilgisini bulmak için yazar adı, basım tarihi, konu gibi bilgilerdir. Kitabın yeri bilgisine ulaşma işini bu bilgileri kullanmadan halledebilmek de mümkündür. Aranan kitap kütüphanedeki kitapların hepsi taranarak ya da eskiden olduğu gibi kartlara bakılarak da bulunabilir. Ancak bu iki yöntem de metadata kullanarak yapılan aramaya göre çok daha zahmetli olup çok daha uzun vakit almaktadır. Web’i de içinde her türden bilginin olduğu çok büyük bir kütüphane gibi düşünürsek buradaki bilgiye erişmek için metadata kullanılır.

Metadata Çeşitleri

Farklı amaçlar doğrultusunda farklı metadata’lar bulunmaktadır. Metadata’ları Yönetimsel (Administrative), Tanımsal (Descriptrative), Koruma (Preservation) ve Teknik (Technical) olmak üzere 4 gruba ayrılır. .

Yönetimsel Metadata:

Bilgi kaynaklarını yönetmek ve idare etmek için kullanılır. Yönetimsel metadata kaynağın nasıl dijital hale getirildiği, telif hakkı ve lisans bilgisi gibi verileri içermektedir.

Tanımsal Metadata:

Kaynağın içeriğini tanımlamak için kullanılır. Katalog kayıtları, kullanıcılar tarafından yapılan açıklamalar ya da içindekiler gibi bilgileri içermektedir.

Koruma Metadatası:

Bilgi kaynaklarının korunmasını düzenleme ile ilgilidir. Kaynakların fiziksel durumlarının belgelenmesi, kaynakların fiziksel ya da dijital kopyalarının korunması için yapılan işlemler gibi bilgileri içermektedir.

Teknik Metadata:

Bir sistemin nasıl işlediğini göstermek için kullanılmaktadır. Yazılım ve donanım dokümantasyonu, güvenlik ve kimlik denetimi (Authentication) , şifreler vb. bilgileri içermektedir.

Metadata Kullanım Amaçları

Metadata, verinin tanımlanması, transferi ve taranması gibi birçok önemli amaca hizmet etmektedir. Ek içerik sağlayarak dokümanların daha anlamlı, erişilebilir ve kullanışlı olmasını sağlamaktadır. Metadata genel olarak kaynakların tanımlanması ve bulunması için kullanılıyor olarak algılansa da metadata’ların dijital kaynakların yönetiminde de çok önemli bir role sahip oldukları yadsınamaz bir gerçektir.

Dijital bilgi sistemlerinde metadata aşağıda belirtilen farklı rollere sahiptir.

Erişimde Kolaylık:

Kaynağı tanımlama yönünden zengin bir metadata ile bulunmak istenen kaynağa ulaşmak büyük ölçüde kolaylaşmaktadır. Dijital bilgi sistemleri ve Dublin Core (DC), Text Encoding Initiative (TEI) gibi profesyonel topluluklar tarafından geliştirilen standart hale getirilmiş metadatalar ile kolleksiyon ya da tek bir kaynak için arama yapmak oldukça kolaylaşmaktadır.

Birlikte İşlerlik:

Bir kaynağın metadatalar ile tanımlanması, o kaynağın insanlar tarafından anlaşılmasını kolaylaştırdığı gibi bilgisayarlar tarafından anlaşılmasını da kolaylaştırmaktadır. Birlikte işlerlik; farklı donanım, işletim sistemi ve veri yapısına sahip sistemlerin bilgiyi hatasız olarak değiş tokuş edebilmelerine imkân vermektedir. Metadata planları, transfer protokolleri kullanarak farklı ağlarda bulunan kaynakları kolaylıkla araştırmak mümkündür. Z39.50 protokolü farklı sistemler arasında arama yapmaya, Open Archives Initiative (OAI) protokolü metadata hasat edilmesine yardım etmektedir [

Çok Sürümlülük (Multi-Versioning) :

Nesneler bilgisayar ortamına doğrudan dijital ortamda yaratılarak (Word, Excel vb.) ya da dijital hale getirilerek (tarayıcı vb.) olmak üzere iki şekilde girerler. Aynı nesnenin çoklu sürümleri kaynağı koruma, araştırma, dağıtım ya da ürün geliştirme amacı ile yaratılmış olabilir. Kaynağı yaratan kişi bu amaç hakkında bilgi vermek için bazı yönetimsel ve tanımsal metadatalar oluşturabilir.

Koruma:

Sayısal veriler kolayca bozulabilmekte ve değiştirilebilmektedir. Bu sebeple kaynakların korunması gerekmektedir. Dijital ortamda yaratılan bir bilgi yaşam döngüsüne farklı bilgisayar yazılım ve donanım kuşakları arasında devam edecekse ya da yeni bir sistem üzerine yüklenecekse, bu bilgilerin farklı sistemlerde kullanılmasına imkân verecek metadatalara ihtiyaç bulunmaktadır. Teknik, Tanımsal ve Koruma metadataları dijital bir bilginin nasıl yaratıldığı ve diğer bilgi nesneleri ile ilişkileri konusunda bilgileri tutmaktadır. Bu sebeple yaratılan bir dijital bilginin erişilebilir ve anlaşılabilir olması için metadatalarının da korunması gerekmektedir.

Metadata Özellikleri

Metadataların en önemli ortak özellikleri semantik, söz dizimi ve yapıdır. Semantik, metadata elementlerinin tip ve içeriğini belirtmektedir. Söz dizimi, içeriğin belirli dilbilgisi kurallarına göre yapılandırılmasıdır.

Metadata Standartları ve Element Kümeleri

Sayısal kaynakları, kullanımlarını kolaylaştırmak için içerik, özellik ve gereksinimlerini gösteren standart bir yöntemle etiketlemek gerekmektedir. Metadata standardı, belirli bir çeşit bilgi kaynağını tanımlamak için tasarlanmış metadata element kümesine verilen isimdir. Metadata standartları genellikle elementlerin isimlerini ve anlamlarını (elementin tanımı ya da anlamı) belirlemektedir. Metadata elementlerine verilen değerler içeriği oluşturmaktadır.

Birlikte işlerlik (Interoperability ) ve Geliştirilebilirlik (Extensibility) bir metadata standardında olması gereken özelliklerdir. Bu özellikleri açıklamak gerekirse:

Birlikte İşlerlik

Bu kavramı Sistem yönelimli ve Kullanıcı yönelimli olmak üzere iki farklı açıdan tanımlamak mümkündür. Sistem yönelimli tanımlamak gerekirse birlikte işlerlik, iki ya da daha fazla sistemin bilgi değiş tokuşu yapabilmesi ve değiş tokuş edilen bu bilgileri herhangi özel bir işlem yapmadan kullanabilmeleri anlamına gelmektedir.

Kullanıcı yönelimli olarak tanımlamak gerekirse birlikte işlerlik, iki ya da daha fazla sistemin bilgilerini direk olarak değiş tokuş edebildikleri ve değiş tokuş edilen bu bilgilerin kullanıcılar açısından tatmin edici olduğu bir durum anlamına gelmektedir

Metadata açısından bakılacak olursa, birlikte işlerlik farklı metadata standartlarının birbirlerinin sahip oldukları verileri anlamaları anlamına gelmektedir. Halen çok farklı metadata standartları kullanıldığından istenen bilgiye ulaşmada farklı standartlar arasından arama yapılması kaçınılmazdır. Bu sebeple birlikte işlerlik kavramı büyük önem kazanmaktadır. Metadatalarda birlikte işlerlik iki seviyede olmaktadır. Federasyon (Federation) ve Hasat etme (Harvesting).

Federasyon

Bu modelde istekler çeşitli servis sağlayıcılar tarafından karşılanır. Bu servis sağlayıcılar sorguları uzakta bulunan metadata sağlayıcılarına iletirler. Bu metadata sağlayıcılarından aldıkları sonuçları ise istemcilere gönderirler. Bu yöntem bir çeşit farklı-sistem aramasıdır. Bu arama en yaygın olarak kullanılan mekanizma daha sonra bahsedilecek olan Z39.50 protokolüdür.

Hasat Etme

Bu yöntemde istemci isteği bir tek servis sağlayıcı tarafından yürütülür. Bu servis sağlayıcı metadataları farklı metadata sağlayıcılarından almaktadır. Open Archives Initiative (OAI) yaklaşımı bu yöntemde yaygın olarak kullanılmaktadır.

Geliştirilebilirlik

Geliştirilebilirlik, çekirdek element setinin yeni eklemelerle geliştirilmesini sağlayarak daha kesin tanımlamalara imkân vermektedir.

Yaygın Kullanılan Protokoller

Birlikte işlerliğin sağlanabilmesi için metadataların farklı sistemler arasında gönderilmesi gerekmektedir. Bu gönderim işlemi bazı protokoller aracılığı ile yapılmaktadır. Bu protokollerden en çok kullanılanlar Z39.50 ve OAI dir.

Z39.50 protokolü

Z39.50, bilgiyi uzak bilgisayar veri tabanlarından arama ve getirmeye yarayan istemci-sunucu tabanlı bir protokoldür. Bu protokol bilgisayar sistemleri arasında bilginin paylaşılabilmesi için geliştirilmiştir. Z39.50 protokolü aramanın birden fazla sunucuya gönderildiği federatif sorgularda sıkça kullanılmaktadır. Sorgu sonucunda farklı kaynaklardan elde edilen sonuçlar toplanıp gereksiz bilgiler elenerek istemciye sunulmaktadır. Z39.50 protokolü ANSI ve ISO tarafından standart olarak kabul edilmiştir. Şekilde Z39.50 protokolü ile federatif bir aramanın

Metadata Çatıları

Web sitesi tasarlayanlar metadatalarını genellikle HTML’in “META” takıları arasında belirtmektedir. Bir “META” takısı İsim (Name) ve İçerik (Content) özelliklerinden oluşmaktadır. Burada içerik özelliğinin değeri Web sitesini tasarlayan kişi tarafından belirlenmektedir. Aşağıda örnek bir “META” takısı tanımlama gösterilmektedir.

Yukarıda belirtildiği gibi “META” takıları arasına eklenen bu bilgiler tamamen bu bilgiyi yaratan kişi tarafından eklenmektedir. Bu kişilerin çoğunun metadata yaratma ya da ekleme konusunda fazla bilgisi olmadığı düşünüldüğü için yaratmak için özel bilgi ve yetenek gerektirmeyen metadata formatlarına ihtiyaç doğmuştur. Bu formatlardan bazıları:

MARC (Makine Okunabilir Kataloglama)
EAD (Kodlanmış Arşiv Açıklaması)
GILS (Devlet Bilgi Bulucu Servisi)
VRA (Görsel Kaynaklar Birliği)
ONIX (Çevrimiçi Bilgi Değişimi)
TEI (Metin Kodlu Girişimi)
FGDC (Federal Geographic Veri Komitesinin Digital Geospatial Metadata CSDGM için İçerik Standardı)
RDF (Kaynak Tanımlama Çerçevesi):
Dublin Çekirdeği

MARC Metadata Kullanımı (Makinaca Okunabilir Kataloglama)

MARC (MAchine-Readable Cataloging), 1960’ların başlarında A.B.D Kongre Kütüphanesi’nde geliştirilmiş olan ve kütüphaneciler tarafından çok kullanılan bir standartlar kümesidir. MARC, bibliyografik künye bilgilerinin bilgisayarlarda anlaşılır biçimde tutulabilmesi için geliştirilmiştir. En yaygın MARC standartları USMARC, UKMARC ve UNIMARC’tır. MARC standardında kullanılan veri elementleri bugünkü kütüphane kataloglarının temellerini oluşturmuştur.

EAD Metadata Kullanımı(Şifrelenmiş Arşivsel Tanımlama)

EAD (The Encoded Archival Description), 1993 yılında California Üniversitesi’nde oluşturulmuştur. EAD’nin oluşumunda Amerikan Arşivciler Kurumu (Society of American Archivists) ve Kongre kütüphanesi’nin katkıları olmuştur.

EAD, bilgileri bulmayı kolaylaştırmak için oluşturulmuş bir XML standardıdır. Bu yapı XML standardı ile oluşturularak bilgisayarlar tarafından okunması ve işlenmesi kolaylaştırılmış böylece kütüphane, müze vb. yerlerde bilgi koleksiyonlarını araştırmak ve düzenlemek büyük ölçüde kolaylaşmıştır.

EAD standardı XML’e dayandığı için EAD dokümanlarının da birer DTD’leri bulunmaktadır. DTD ile hangi elementleri kullanmanın zorunlu olduğu ve doğru yuvalanma gibi kurallar belirtilmektedir.

EAD özel ve büyük kolleksiyonları olan akademik kütüphanelerde yaygın olarak kullanılmaktadır. Halen EAD’nin EAD 2002 sürümü kullanılmaktadır [30].

GILS (Hükümet Bilgi Yerleştirme Hizmeti)

GILS (Government Information Locator Service), ABD’de halkın hükümet bilgilerine erişebilmesini kolaylaştırmak için geliştirilmiş bir hizmettir. 1995 yılında Paper Reduction Act (Kâğıt Üzerindeki Çalışmaları Azaltma Hareketi) sonucu ortaya çıkmıştır. Bilgi olarak nitelendirilen her şey bu standart ile kullanılabilmektedir. GILS resmi olarak metadata öğelerini tanımlamayıp, sunum ve sözdizimi için kurallar içermektedir.

GILS’in amacı elektronik ve elektronik olmayan hükümet kaynakları için yüksek seviyede yerleşim kayıtları sağlamaktı. GILS bibliyografik tanımlamadan ziyade elde edilebilirlik ve bilginin dağıtılabilirliği üzerinde durmaktadır. Bu nedenle bir GILS kaydında veri öğeleri (ad, dağıtanın adı, işlem sırası… vb.) bulunabilir. Ancak bazı örgütler GILS’i bireysel parçalar içinde kullanırlar.

VRA (Görsel Kaynaklar Derneği Çekirdek Kategorileri)

VRA (The Visual Resources Association Core Categories); bina, fotoğraf, resim ve heykel gibi görsel materyalleri tanımlamak için geliştirilmiş metadata öğe kümesidir.

Görsel materyaller beraberlerinde orijinal çalışmanın fotoğrafını ya da slaytını da bulundurabilirler. Bu nedenle bu materyallerin metadatası kaynakların çoklu tanımlarını da birleştirmek zorundadır.

VRA’nın 4.0 sürümü 19 metadata öğesi içermektedir. Bunlar; Kayıt tipi, tip, yapıt adı, araç, ölçüleri, materyal, teknik, yaratıcı, tarih, yer, kimlik numarası, stil süresi, kültür, dönem, konu, ilişki, tanım, kaynak ve haklar.

Dublin Core benzeri bir yapı ile oluşturulan VRA, görsel malzemeleri tanımlamak için kullandığı elementleri XML şema yapısı ile veri standardı haline getirmiştir.

TEI (Metin Şifrelenme Teşebbüsü Başlığı)

TEI (The Text Encoded Initiative Header), sayısal ortamda bulunan metinlerin gösterilmesi için bir standart oluşturmaya çalışan enstitü ve projelerin oluşturduğu bir topuluktur.

Ana çalışma alanı bilgisayarlar tarafından okunabilen metinlerin şifrelenme yöntemleri hakkında yönergeler belirlemektir. Bu metinler beşeri bilimler, sosyal bilimler ve dilbilimi konusunda olmaktadır. TEI, roman, oyun, şiir gibi öncelikle insan bilimleri alanında elektronik metinlerin işaretlenmesi için rehberler geliştirmek amacıyla başlatılmış uluslararası bir projedir.

TEI temel olarak bir metnin anlam ifade eden bütün öğelerini şifrelemektedir. Roman, şiir gibi eserlerde en önemli öğe metin olsa da bazı durumlarda metinin anlamını güçlendirmek ve anlamı güçlendirmek için görsel bazı eklentiler yapılmaktadır. Örneğin önemli metinlerin altını çizmek ya da bazı kelimeleri yana yatık olarak yazmak gibi. TEI, metinde bulunan bu anlamsal yönleri ayırt etmeyi sağlamaktadır. TEI ilk zamanlarda SGML ile oluşturulmuş ancak son zamanlarda XML yapısı benimsenmiştir.

Bir çalışma metninin nasıl şifreleneceğini belirlemek için TEI Rehberi vardır. Ayrıca TEI bir başlık kısmını belirtir, kaynağın içine gömülmüş, çalışma hakkında metadata içerir.

ONIX (Çevirim-içi Bilgi Değişimi)

ONIX (Online Information Exchange) , elektronik olarak tanımlanmış kitaplar için tekbiçimliği sağlamak amacıyla oluşturulmuş bir standarttır. Bu standart yayıncıların kitapları hakkında bilgileri satıcılara sunmak için oluşturulmuştur. ONIX, kitap bilgilerinin farklı teknik altyapıya sahip kurumlar arasında iletilmesine imkân vermektedir [32].

ONIX, XML esaslı bir metadata tablosudur. Bu standart ile kitapların:

. Başlık

. Yazar

. ISBN numarası

. Fiyat ve temin durumu

. Tanıtıcı yazılar ve Eleştiriler

. Bölgesel Haklar

gibi özellikleri hakkında bilgi sahibi olmak mümkündür.

ONIX, çevirim-içi kitap satışı ve bu kitapların resimleri, cilt kapakları, gözden geçirme notları ve benzeri bilgiler olmaksızın kitabın satışının gerçekleşemeyeceğinin anlaşılması sonucu bu alandaki bilgileri ve ticari bilgi gibi promosyon amaçlı bilgi ve değerlendirme içeren kayıtları oluşturmak için gerekli öğelere sahiptir.

FGDC Metadata

Federal Coğrafi Veri Komitesi (FGDC) tarafından coğrafik bilgi sistemlerinde kullanılmak üzere metadata içerik bilgisini belirlemek ve ilgili konulardaki kavramlar için ortak bir terminoloji yaratmak amacıyla geliştirilmiştir

RDF Metadata

1999’un başlarında W3C tarafından geliştirilmiş evrensel bir metadata taşıyıcıdır. En genel anlamıyla bir Web kaynağının içerik bilgilerini tanımlamaya yarayan XML tabanlı bir modeldir.

Kaynak:

http://acikerisim.baskent.edu.tr/bitstream/handle/11727/1443/00204.pdf